Od 1909. do 1956. godine, Pančevo je krasila velelepna sinagoga. Srušena je, na sramotu tadašnjih generacija Pančevaca, koji su to dozvolili, i na štetu svih kasnijih
Uprkos teškom životu Jevreja i njihovih porodica na području Pančeva, jedinstvo i snaga duha omogućili su im da sopstvenim sredstvima izgrade svoj verski objekat, čija gradnja je dugo na različitim stranama sveta bila zabranjivana. Radost stvaranja dominirala je u Pančevu početkom 20. veka i među našim komšijama Jevrejima, koji su u periodu od 1907. do 1909. godine dobrovoljnim prilozima iznedrili jednu od najlepših građevina koja je u Pančevu i Vojvodini ikada sazidana, svoju i našu sinagogu.
Iako je, prema nekim hroničarima, dolazak Jevreja na područje Pančeva zabeležen još u 15. veku, njihovo brojnije naseljavanje na prostor na kojem danas živimo počinje u 18. veku. Trgovci i zanatlije nastanjuju se na području Zemuna i Pančeva, bežeći od neprijatnih zakona Austrijskog carstva koji su ih svrstavali u građane drugog reda, koji su ih primoravali da govore nemačkim jezikom, ograničavali u pogledu sklapanja brakova i uvodili posebne takse. Iako se njihov položaj nije mnogo razlikovao od Jevreja u drugim državama, na području Vojne granice kojoj je i Pančevo pripadalo, važila je zabrana njihovog naseljavanja. Već nastanjenim jevrejskim porodicama bilo je dozvoljeno da ostanu tu gde su zatečeni, ali pod uslovom da brak može sklopiti samo jedno dete iz porodice i to prvorođeni sin, koji bi nastavio da živi u okviru iste porodice. U slučaju da se ovo pravilo nije poštovalo, usledilo bi proterivanje.
Jedna od osnovnih zabrana, izricana je u vezi izražavanja verskih sloboda i odbijanja carskih vlasti da se Jevrejima dozvoli izgradnja verskih objekata. Najteže zabrane, koje su im donosile ekonomske, ali i egzistencijalne probleme, odnosile su se na izbor zanimanja. Ukoliko bi hrišćani shvatili da jevrejski trgovci i zanatlije dobro zarađuju, žalili bi se austrijskim vlastima, koje bi po kratkom postupku izricale zabrane Jevrejima da se bave tim poslom. Prema popisu iz 1819. godine, u Pančevu je živelo svega 29 Jevreja.
Pola veka kasnije, uredbom cara Franje Josifa 1868. godine, Jevrejima se priznaje ravnopravnost i prestaju da važe ograničenja u pogledu naseljavanja, kupovine nekretnina, školovanja i izbora zanimanja. Iako su pančevački trgovci podnosili molbe Magistratu za njihovo proterivanje zbog konkurentnosti u poslovima, dobijali su negativna rešenja.
Bio je to početak novog perioda za jevrejski narod, koji se u sve većem broju doseljavao na područje grada na Tamišu. Oko 200 jevrejskih porodica naseljava se iz Beograda, ali veliki broj njih dolazi i iz delova Bačke. To je bilo dovoljno da počinju da se osnivaju prva jevrejska društva na području Pančeva: 1833. godine osniva se dobrovoljno religiozno društvo Hevra kadiša, a potom se 1881. osniva Talmud Tora i jevrejsko pevačko društvo 1886. godine. Prva jevrejska opština u Pančevu osnovana 1870. g. U decembru 1873. g. osniva se i Jevrejska dobrotvorna ženska zadruga.
Sva osnovana društva, bila su podsticaj jevrejskoj opštini u Pančevu da tokom 1876. godine kupi zemljište i sazida svoju prvu bogomolju. Prvi rabin u Pančevu bio je dr Adolf Kelemen. Iza stare bogomolje, opština je kupila dve susedne kuće i stvorila veći prostor za zidanje nove bogomolje.
Jedna od najlepših građevina u našoj zemlji zidana je u periodu od od 1907. do 1909. godine, prema planu arhitekte Karla Fenjveša iz Budimpešte, i uz pomoć graditelja Ferninanda Šeca iz Pančeva. Pančevačku sinagogu oplemenjivalo je nekoliko arhitektonskih stilova, od kojih je secesija bila dominantna. Osveštana je u maju 1910. g. Neposredno pre same izgradnje, 1906. godine, osnivano je i pevačko društvo koje je kasnije nastupalo u okviru velelepne građevine.
Jevreji u Pančevu se nisu ni po čemu razlikovali od ostalih građana. Svojim odevanjem i frizurama nisu bili upadljivi kao njihovi sunarodnici u nekim drugim državama. Između dva svetska rata, bili su lekari, advokati, profesori, zanatlije, umetnici, inženjeri, trgovci.
Pred sam početak Drugog svetskog rata, u Pančevu je živelo oko 600 Jevreja, rat je preživela nekolicina njih. Prvih dana okupacije uhapšeno je dvadesetak lica, za početak imućni i poznatiji građani. Posle šikaniranja i ponižavanja, puštali su ih i ponovo hapsili. Uhapšeni su zatvarani u bivšu fabriku svile ili su odvođeni na prinudni rad. Veliko hapšenje Jevreja u Banatu odigralo se u noći između 14. i 15. avgusta 1941. godine, kada su hapšeni i odvođeni uglavnom u logore u Beogradu i Zemunu.
Žene i deca su bili prebačeni u logor „Sajmište”, drugi u logor „Topovske šupe”, dok su ostali bili ugušeni ili ubijeni, a neki su streljani pored puta za selo Jabuka, gde se danas nalazi memorijalni spomenik. Na samom početku rata Jevrejima je oduzeta imovina, što su u Pančevu i okrugu sprovodili Nemci folksdojčeri. Ovakva situacija skoro je potpuno onemogućavala da se porodice sakriju ili sačuvaju nešto od imetka.
Tokom Drugog svetskog rata, Nemci su koristili pančevačku sinagogu kao skladište, a po završetku rata, vraćena je na korišćenje jevrejskoj zajednici. Iako je tokom borbi za oslobođenje Pančeva sinagoga pretrpela manja oštećenja, jevrejska zajednica sa malim brojem svojih članova nije smogla snage za njenu obnovu, pa odlučuje da je proda. Vlasnici sinagoge i placa postaju frizeri iz Pančeva, Mihajlo Oravec i Borislav Stojkov tokom 1955. godine. Nažalost, njen najveći deo je već sledeće godine srušen, sa ciljem da se iskoristi plac za zidanje stambenih zgrada. Iako se rad jevrejske zajednice u Pančevu intenzivira sedamdesetih godina dvadesetog veka, tokom 2007. godine, preostale delove sinanoge zahvatio je požar koji je u potpunosti uništio.
Njene ostatke naziremo u Ulici dr Svetislava Kasapinovića i oni govore o sramoti svih nas koji smo živeli i živimo na ovim prostorima. Prethodnika, jer su dozvolili da se tako lako odreknu izuzetno važnog arhitektonskog i umetničkog nasleđa, ali pre svega istorije Pančeva i njenih stanovnika. Nas danas, čije ogledalo duhovne i moralne zaparloženosti predstavljaju ostaci jedne od najlepših građevina koja je sazidana početkom 20. veka u gradu na Tamišu.
Pripremila: Živana Krejić
Tekst je objavljen u okviru projekta „Dimitrovgrad – Kragujevac – Pančevo: Kulturno nasleđe i multikulturalnost”, koji partnerski realizuju udruženja Emblema iz Dimitrovgrada, Šumadinka iz Kragujevca i Omnibus iz Pančeva na sajtovima www.far.rs, www.glassumadije.rs i www.pancevo.city.
Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.
