Opština Surdulica, na jugoistoku Srbije, zahvata površinu od 628 km2, a graniči se sa opštinama Vladičin Han, Vranje, Bosilegrad i Crna Trava u Srbiji, i sa opštinom Trn u Bugarskoj. Područje opštine Surdulica izrazito je planinskog karaktera i obiluje vodama. Najpoznatiji vodni resurs je veštačko Vlasinsko jezero, a najveće i najznačajnije reke su Vrla, Romanovska reka, Božička reka i Jerma. U blizini Vlasinskog jezera, istočno od njega, na vrhu Bukova glava (1467 m), nalazi se hidrografsko razvođe između Crnomorskog sliva i Egejskog sliva. Potoci severno i zapadno od Bukove glave preko Vučje reke, Grubine reke i dalje preko Jerme odlaze ka Nišavi, Južnoj Moravi, Velikoj Moravi, Dunavu, sve do Crnog mora. Istočno od Bukove glave, Božička reka i Dragovištica odlaze ka reci Strumi, koja izvire na planini Vitoši, a uliva se u Egejsko more istočno od poluostrva Halkidiki.
Čak je sedam planina preko kojih se prostire teritorija opštine Surdulica su: Vardenik (1876 m), Čemernik (1638 m), Gramada (1721 m), Milevska planina (1737 m), Bohovska planina (1078 m na teritoriji Srbije, 1318 m na teriroriji Bugarske), Rudina (1486 m) i Besna kobila (1923 m), a na teritoriji opštine Surdulica oko 900 m. Od ovih sedam planina, najviši vrhovi njih pet se nalaze na teritoriji opštine Surdulica. Najviši vrh Bohovske planine je u Bugarskoj, a najviši vrh Besne kobile nalazi se na granici opština Vranje i Bosilegrad.
Područje opštine Surdulica, na jugoitostoku Srbije, izrazito je planinskog karaktera.
Milevska planina
Bez obzira kako posmatramo prostiranje Milevske planine, zajedničko je da se njeno bilo nalazi na granici Srbije i Bugarske. Pojedini autori će Milevskom planinom smatrati područje od prevoja Vrgavica na severu, sve do prevoja Slavče na jugu, odakle se dalje prostire planina Izvorska Rudina. Neki autori će ovaj masiv podeliti na dva dela, na planinu Krvavi kamen i Milevsku planinu, gde se planina Krvavi kamen pruža od prevoja Vrgavica do prevoja između vrha Krvavi kamen, koji je najviši sa 1737 metara, i vrha Oštrika, a odatle, pa sve do Slavčeta, nalazi se Milevska planina, čiji bi najviši vrh bio Samovilnjak (ili Bilo), visok 1733 metra. Postoje i autori koji u ovo područje uključuju i treću planinu, na sredini masiva, a to je Carička planina, sa najvišim vrhom Oštrika od 1671 metar.
Mi ćemo ipak Milevsku planinu posmatrati u najširem svetlu, dakle od prevoja Vrgavica do prevoja Slavče, a dužina ovog masiva od severa ka jugu je blizu 30 kilometara. Tako će se na „jedinstvenoj“ Milevskoj planini, u ovom slučaju naći sva tri naviša vrha na ovom području: Kravi kamen, Oštrika i Samovilnjak.
Tako, Milevskom planinom, osim državne granice, vodi i granica opština Surdulica i Trn, u severnom delu planine, i granica opština Bosilegrad i Trn, i Bosilegrad i Trekljano, u južnom delu planine.
Milevska planina je nekih desetak kilometara prema istoku udaljena od Vlasinskog jezera, ne može se svrstati u Vlasinske planine, ali na Milevskoj planini ima još prilično šuma bele breze, koja je simbol Vlasine. Ovo naročito na području između sela Božica i vrha Krvavi kamen.
Vodotokovi koji izviru na Milevskoj planini, i u Srbiji i u Bugarskoj, pripadaju Egejskom slivu, a u Egejsko more odlaze preko reke Strume. Do Strume, sa srpske strane Milevske planine, potoci se slivaju u Božičku reku, a kada se Božička reka spoji sa Ljubatskom rekom, neposredno pre Bosilegrada, vodotok dobija naziv Dragovištica, prelazi u Bugarsku i uliva se u Strumu, između sela Šiškovci i Šipočano. Potoci koji se slivaju na bugarsku stranu Milevske planine su Bazovička reka, Metohijska reka i Trekljanska reka, s tim što se Bazovička i Metohijska ulivaju u Trekljansku, a Trekljanska se uliva u Strumu, kod gradića Zemen. Milevska planina je jedno od retkih područja Srbije, koje se nalazi u slivu Egejskog mora.
Na sprskoj strani Milevske planine, najvažnija naseljena mesta su sela Palja, Kolunica i Božica u opštini Surdulica, sela Milevci i Grujinci u opštini Bosilegrad, i sama varošica Bosilegrad. Sa bugarske strane, sela na Milevskoj planini su Šipkovica, Milevec, Dragojčinici, Metohija i Kašle. Planina je nazvano po selu bugarskom selu Milevec.
Najviši vrh Milevske planine – Kravi kamen, dobio je naziv posle pogroma koji je romejska vojska (vojska Istočnog Rimskog carstva, koje se tek od 18. veka naziva Vizantija), počinila nad nedužnim bugarskim stanovinštvom u ovom području. To se odigralo 1018. godine, posle pada Prvog bugarskog carstva. Pre toga, 1014. godine, kada se činilo da je bugarsko carstvo za vreme vladavina cara Samuila dostiglo svoj vrhunac, odigrala se velika bitka na planini Belasici, između bugarske i romejske vojske, u kojoj su Romeji naneli težak poraz Bugarima. Samuilo samo par dana posle bitke, preminuo od srčanog udara, videvši da mu je romejski car Vasilij Drugi, poslao zarobljene vojnike, oslepljene. Posle toga, Prvo bugarsko carstvo odolevalo je romejskim naletima još četiri godine, najpre pod vlašću Samuilovog sina Gavrila Radoslava, a potom i Samuilovog sinovca Ivana Vladislava. Najzad, poslednji car Prvog bugarskog carstva, Presijan Drugi, konačno je kapitulirao pred Vasilijem Drugim, 1018.godine. Bugarska je samostalnost ponovo stekla tek 1186.godine. Romejski car Vasilije Drugi, pre pobede na Belasici, pretrpeo je više poraza od Samuila, i u romejskoj vojsci stvorila se osvetnička klima, čak i prema stanovništvu koje se nije bavilo vojnim pozivom. Na području oko vrha koji danas nazivamo Krvavi kamen, nalazilo se selo, sa malim utrđenjem. Zabeležno je da je romejska vojska ubila sve stanovnike ovog sela, i žene i decu čak, i da je zapaljeno utvrđenje. Otuda, vrh se naziva Krvavi kamen.
Najvažnija svetinja i kulturni spomenik na Milevskoj planini svakako je manastir Presvete Bogorodice u selu Palja. Smatra se da je ovaj manastir podignut na temeljima jedne od najstarijih hrišćanskih bogomolja u svetu, izgrađene u četvrtom veku, odmah posle donošenja Milanksog edikta od strane vladara Rima – Konstantina i Licinija. Serdika, današnja Sofija, bila je omiljeni grad cara Konstantina. Serdika je i prvi grad u Rimskom carstvu, posle usvajanja Milanskog edikta, u kome je hrišćanstvo služeno uz podršku vlasti. Ovo je omogućilo i izgradnju dve najstarije hrišćanske crkve, koje su i danas služeće, a to su crkva Svete Sofije i crkva Svetog Georgija. Veliku ulogu u izgradnji ovih crkava imala je i Jelena (Elena), majka cara Konstantina. Sasvim je moguće da je na području sela Palja, u tom „prvom talasu“ izgradnje hrišćanskih crkava, i podignuta bogomolja. Za razliku od dve poznate crkve u Sofiji, nema pisanih tragova o tako ranoj izgardnji crkve u Palji. Istraživanja koja su rađena, došla su do devetog veka, ali dalje se nije istraživalo, iako ima još i dubljih temelja ispod objekta.
Zapisano je da je neposredno pred svoje upokojenje, manastir u Palji posetio Sveti Sava, i ovde je boravio nekoliko dana, na putu ka Velikom Trnovu. Manastir u Palji obnavlja se zadnjih nekoliko godina, crkva je već dobro zaštićena, ostalo je da se obnovi zvonik. Konak, koga nije bilo ovde maltene vekovima, sada je obnovljen. Za poštovaoce ovog mesta, izgrađen je i asflatni put, od puta Vlasina – Klisura – Strezimorovci, preko sela Kostreševci, do samog manastira. Ovaj put izgrađen je uz podršku Evropske unije, kao zajednički projekata susednih opština Surdulica i Trn.
U svako slučaju, preporuka je svakome, ko boravi više od jednog dana na području Vlasine, da obavezno poseti manastir u Palji, a to je moguće učiniti i kada se od Surdulice putuje ka Trnu. Novoizgrađeni put prohodan je za putničke automobile i minibuseve.
Manastir u Palji može biti i jedno od polaznih mesta za uspon na vrh Krvavi kamen. Manastir se nalazi u gustoj šumi, a iznad ovog pojasa šume su pašnjaci, staza je duga nešto preko 10 kilometara u jednom pravcu, a kada se izađe iz šume, treba samo pratiti granični patrolni put, koji je širok i prohodan.
Sa srpske strane Milevske planine, na vrh Krvavi kamen ide se i iz sela Božica. Vrh Kravi kamen udaljen je 15 kilometara od Božice, a staza ka vrhu vodi između vrha Čuka i mahale Lisac. Sve je prohodno, delimično se ide i kroz šumu, a sa otvorenih delova lepo se vidi Vlasinsko jezero. Vrh Krvavi kamen uočljiv je iz velike daljine zbog velike osmatračnice, koja je izgrađena na njemu. U povrataku, radi raznovrsnosti, može se otići prema vrhu Oštrika, čak i popeti na ovaj vrh, a onda se malo vratiti unazad patrolnim putem, i skrenuti na široki šumski put, koji prateći potok Pusta reka, vodi u Dedičinu mahalu, a iz Dedičine mahale i u samu Božicu.
Zadnjih godina, na inicijativu Trnskog planinarskog društva, obično septembra meseca, na Krvavom kamenu susreću se planinari iz Srbije i Bugarske i ova akcija postaje sve popularnija. Sa bugarske strane Milevske planine, najlakši pristup vrhu Krvavi kamen je iz pravca sela Šipkovica.
I iz Bosilegrada postoji lep i atraktivan pristup Milevskoj planini i vrhu Samovilnjak. Staza vodi preko sela Grujinci, a onda izlazi na ogoljeni deo na samoj državnoj granici, i dalji odlazak ne predstavlja preveliku teškoću, ni za kretanje, ni za orijentaciju. Ovaj pravac koriste članovi Sportskog udruženja „Mladost“ iz Bosilegrada.
Sa glavnog bila Milevske planine, vide se sve ostale palnine na jugu Srbije, a pogled dopire i do Vitoše, Rile i Pirina u Bugarskoj.
Planinarenje na Milevskoj planini, uz posetu manastiru u Palji i Vlasinskom jezeru, iskreno preporučujemo u proleće, leto ili ranu jesen. Zime su ovde izuzetno surove, i sva ova lepota i pitomost, biva zamenjena smetovima snega od par metara, olujnim vetrovima i mrazevima. Leti se, pak, uživa u zelenilu, u suncu, toplini, dan je duži, i lepota krajolika se može bolje upoznati.
Miroslav Dokman
Foto: Miroslav Dokman / Nenad Aleksandrov / Zoran Pavlović Paća / Trnsko planinarsko društvo
