Istorijski značaj Stare crkve je prvorazredan. Ona nije građevinskih razmera larvi Nemanjića, niti arhitektonskih oblika i ukrasa srednjevekovnih zadužbina srpskih vladara i velmoža, da bi je to učinilo poznatom i čuvenom. Mesto svega toga , ona ima samo značajnu prošlost; za nju su vezani tako krupni događaji, koji su je u moralnom pogledu učinili velikom i u istorijskom značenju stavili ispred mnogih drugih zadužbina i većih i lepših, piše u monografskoj studiji „Crkva kneza Miloša u Kragujevcu“ Radosav Marković.
Stara crkva u Kragujevcu deli sudbinu grada „rodnog mesta novovekovne državnosti“. U porti Stare crkve održavaju se sve sednice Narodne skupštine, kako u Miloševo vreme, tako i posle njega. Stara crkva 1831. godine postaje središte obnovljene srpske Mitropolije, u porti Crkve donosi se prvi Ustav, na Sretenje 1835. godine, knez Mihailo Obrenović će tu oglasiti dobijanje gradova 1867. godine, tu će i Jovan Ristić, Kragujevčanin, pročitati odluke Berlinskog kongresa 1878.
Dva veka od početka gradnje Stare crkve u Kragujevcu obeleženo je 2. oktobra. Za Kragujevčane i Kragujevac obeležavanje dva veka od podizanja crkve Svete trojice ne predstavlja samo puki jubilej. „No, nije ovo samo radost nas koji smo se danas ovde sabrali“, rekao je u besedi Episkop šumadijski G. Jovan:
„Danas se raduje i veliki knez srpski Miloš Obrenović čijim je trudom, verom i ljubavlju ova crkva sagrađena. Danas se raduju i mitropoliti koji su ovde stolovali i upravljali Srpskom crkvom. Danas se raduju i svi sveštenici koji su služili i koji danas služe u ovom hramu, evo već punih 200 godina. Danas se raduju blagočestive duše onih koji su u ovom hramu osetili prisustvo Boga, koji su kršteni u njemu i tako postali članovi Crkve Hristove sjedinjujući se sa Hristom kroz svetu tajnu Pričešća i ostale svete tajne, otkrivajući svoje duše i ispovedajući se Jedinome Bogu. O, kada bi nam ovi zidovi mogli kazivati šta bismo sve imali čuti, kakve potresne ispovesti i duboke tajne koje je narod mogao poveriti jedino Bogu, a da to nije mogao poveriti ni ocu ni majci ni prijateljima, već Svevidećem i Sveznajućem Bogu“.
Istorija ove crkve neraskidivo je povezana sa istorijom naroda, rekao je vladika Jovan:
„Breme svoga naroda ova crkva nosi evo, punih 200 godina. Možemo samo zamisliti koliko je ovaj hram za ovo vreme utešio uplakanih, koliko oradostio tužnih i ucveljenih, koliko je izmirio zavađenih, koliko li je grešnih vratio na put pokajanja. Divno je to u očima našim i veliki je to dar Božiji, velika je to nauka i poruka i nama i budućim generacijama koje se budu sabirale u njemu i tražile pomoć Božiju i milost Božiju kroz Svetinju života“.
Proslava dva veka postojanja (utorak, 2. oktobar) Stare crkve u Kragujevcu počela je arhijerejskom liturgijom koju je služio Episkop šumadijski G. Jovan. Iako je danima ranije najavljivan, dan pred proslavu dolazak je otkazao srpski patrijarh Irinej.
Nakon Liturgije otvorena je izložba „Iz riznice Stare kragujevačke crkve“. Riznica crkve Svete Trojice u Kragujevcu postepeno se formirala tokom dva veka i ilustruje njenu prošlost vladarske zadužbine i pridvorne crkve, episkopske i parohijske, kao i mesta održavanja centralnih državnih svečanosti tokom XIX veka. Četrdeset sačuvanih ikona čini kolekciju koja se formirala od izgradnje crkve do današnjih dana i predstavlja priložničke darove ktitora kneza Miloša, različitih esnafskih udruženja i uglednih kragujevačkih porodica. Postavka izložbe u Staroj skupštini sadrži nekoliko krstova, ali se po značaju izdvaja krst prestonog tipa, iz XVIII veka, koji može biti poreklom sa Svete Gore.
Od predmeta namenjenih posebnim svetim tajnama sačuvan je pribor za krštenje iz druge polovine XIX veka, poreklom iz Rusije. U riznici Stare crkve čuvaju se dve plaštanice namenjene liturgijskom proslavljanju Strasne sedmice. Veliku važnost ima i knjižni fond. U njemu su sabrane sveštene i crkvene knjige, među kojima je najistaknutije Sveto jevanđelje.
Veliku važnost, piše viša kustoskinja istoričarka Bojana Topalović, imao je knjižni fond. U njemu sabrane sveštene i crkvene knjige, među kojima je najistaknutije Sveto jevanđelje. Sačuvano je, navodi Bojana Topalović, srebrom okovano Jevanđelje koje pominje Joakim Vujić iz vremena nastanka crkve. Najstarije sačuvano Jevanđelje potiče iz 1809. godine i štampano je u Moskovskoj sinodalnoj topografiji. Crkva čuva i Jevanđelje štampano u Beču 1854. godine, kao i Jevanđelje otisnuto u Kijevsko-Pečerskoj lavri 1891. godine. Poslednje sačuvano je tipski ruski import iz 1889.
Hronologiju života Stare crkve, piše Bojana Topalović, upotpunjuje arhivska građa, dočaravajući vreme i ambijent Kragujevca i Srbije u 19. i 20. veka.
Izložbu „Iz riznice Stare kragujevačke crkve“ u Staroj skupštini grada Kragujevaca otvorio je ministar kulture Vladan Vukosavljević, jedini državni funkcioner koji je došao na obeležavanje značajne godišnjice. On je istakao da belezi poput te crkve i događaji koji su prethodili njenoj gradnji čvrsto svedoče o našoj istoriji i predstavljaju jasne putokaze u suočavanju sa budućim izazovima, prenelo je Ministarstvo kulture.
„Kada je Sabor srpskih prvaka u Vraćevšnici odlučio 1818. godine da Kragujevac postane prva prestonica Srbije, okrenuta je velika stranica istorije ovoga naroda. Iste godine, sagrađena je i Crkva koja je zasijala u meri koje su dozvoljavale date okolnosti“ – rekao je Vukosavljević.
Vukosavljević je podsetio da su se dve dinastije (Obrenovići i Karađorđevići), iako rivali u materijalnom svetu, pravilno i mudro spojile u polju duhovnosti i polju simbola i da to treba da bude nauk za generaciju koja danas živi i one koje dolaze. Prema njegovim rečima nauka nas iznenađuje i zaprepašćuje svojim iskoracima, zbunjuje dostignućima i vodi nas u nepoznato.
„Ako postoji samo napredak tehnike, izuma i nauke, a ne postoji napredak etike, morala, svrhe, onda je napredak zabluda. Ovakvi belezi srpske istorije kao što je ova crkva i kao što su događaji koji su prethodili njenoj gradnji i okolnosti koje su je kasnije pratile, čvrsto svedoče o tome da iznad ovog toka istorije koji danas vidimo teče divlja reka ponornica srpske istorije sa jasnim putokazom i sa jasnim izazovima“ – zaključio je Vukosavljević.
Kao prestono mesto Kragujevac je u mnogim stvaralačkim postignućima, u stvaranju ustanova koje i danas traju, bio prvi, ili među prvima u Srbiji. Obeležavanje dva veka Stare kragujevačke crkve, čiji je život neraskidivo vezan uz dva veka moderne srpske države, prošlo je bez (sem ministra kulture) drugih državnih funkcionera. Ali i bez gradonačelnika Kragujevca Radomira Nikolića.
Jovanka Marović
Fotografije: arhiva grada Kragujevca, Gordana Jocić, Nebojša Raus
Tekst je objavljen u okviru projekta „Dimitrovgrad – Kragujevac – Pančevo: Kulturno nasleđe i multikulturalnost”, koji partnerski realizuju udruženja Emblema iz Dimitrovgrada, Šumadinka iz Kragujevca i Omnibus iz Pančeva na sajtovima www.far.rs, www.glassumadije.rs i www.pancevo.city.
Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.
