Prateći graditeljske slojeve Kragujevca nailazimo na prve dve decenije posle Drugog svetskog rata. Poratne godine. Vreme sasvim različito od godina posle Prvog svetskog rata. Poratno vreme. Ali, i vreme postrevolucionarno. Dvostruko breme.
Ovako počinje priču u izuzetno vrednoj i dokumentarnoj knjizi „Građenje Kragujevca od 1945. do 1965. godine“ arhitekta Veroljub Trifunović. Nakon dela „Građenje Kragujevca u Kneževini i Kraljevini Srbiji“, poslednja knjiga (a Trifunović je do sada objavio pet naslova – „Arhitektura o Kragujevcu“, „Urbanizam Kragujevca“, „Interbellum“) prikazuje prostorni razvoj Kragujevca u 20 poratnih godina. Knjiga je značajnija ukoliko se zna da o arhitekturi i urbanizmu tadašnjeg Kragujevca nije sistematski pisano.
„Prošlo je pola veka. Dovoljno za istorijsku distancu“, kaže autor.
A šta se u tih 20 godina gradilo i menjalo u Kragujevcu? Drugi svetski rat promenio je urbanu sliku Kragujevca, navodi Trifunović. Grad je iz ratnih godina izašao osiromašen i sa smanjenom populacijom. Bombardovanja su uništila neke karakteristične građevine gradskog centra. Oficirski dom (apdaptirani Konak kneza Miloša) je izgoreo. Porušen je blok zgrada „kod Krsta“, sa vrednom zgradom Kreditnog zavoda i hotelom „Takovo“.
Novi graditeljski programi počinju u potpuno drugačijem društvenom i ekonomskom okruženju. Urbanizam i arhitektura ne oslanjaju se na predratna iskustva. Na promociji knjige Trifunović je ispričao anegdotu sa studija kada, nakon što „zaradi“ devetku na ispitu, profesor pita šta će da se gradi u Kragujevcu, on odgovori – prvo ćemo sve da porušimo, a profesor pita – da li i i Gimnaziju i zgradu suda?
Planska izgradnja u socijalističkoj Jugoslaviji povezuje se sovjetskim iskustvima. Prvog dana po oslobođenju 300 radnika počelo je obnovu Zavoda, koji dobija naziv Fabrika oružja NOVJ. Alatnica je puštena u pogon 1946. godine, Kovačnica je od ručne postala mašinska tek 1949.
Iz vremena prvog petogodišnjeg plana (1947.-1951.) izdvajaju se stambeno naselje Vašarište, Srednja tehnička škola, stambene zrade u Ulici Borisa Kidriča, Komanda korpusa, Dom JNA, zgrada Narodnog odbora oblasti, zgrada „Uzor“ u Glavnoj ulici, generalske vile u Erdogliji, Pošta, nova pekara, Dom na Žeželju.
Radničko naselje “Vašarište“
Za urbanistički razvoj Kragujevca iz tog perioda značajno je da je najvažnija javna građevina – zgrada Oblasnog odbora, locirana izvan tradicionalnog gradskog jezgra, na zemljištu stočne pijace, skoro 500 metara severoistočno od Glavne ulice.
Revolucionaran potez. Njime je razvoj centra Kragujevca potpuno usmeren u sasvim novom smeru. Napušten je prostor Stare čaršije, ali i Miloševog venca. Tokom druge polovine dvadesetog veka težište planiranja i građenja centra Kragujevca koncentrisano je na prostor novog prodora, navodi Trifunović u knjizi „Građenje Kragujevca od 1945. do 1965. godine“.
Knjiga “Građenje Kragujevca“
Druga etapa urbanističkog posleratnog razvoja Kragujevca počinje 1953. i traje do 1957. godine. U to vreme u gradu radi nekoliko lokalnih građevinskih preduzeća: „Kazimir Veljković“, „Šumadija“, „Komgrap“. Građevinsko preduzeće pod ingerncijom JNA „Ratko Mitrović“, takođe gradi u Kragujevcu. U to vreme (1953. godine) izgrađena je Palata „Pionir“, Srednja medicinska škola, Pionirska pruga, fontana „Ranjenik“ u Velikom parku, Vojna bolnica, bioskop „Zastava“.
Palata “Pionir“
Počela je gradnja Kružnog toka u Spomen parku, Gradskog stadiona.
Naredne godine podignuti su Košarkaški stadion i fabrika „Filip Kljajić“, pa Konzumna mlekara „Mladost“, Dečji zabavni park na Vašarištu.
Nova “Vojna bolnica“
Arhitektura svih podignutih zgrada nosi obeležja socrealizma. Izuzetak su dve „kule“ koje čine portal „Prodora“. Arhitekta Mihajlo Mitrović je tim projektom uveo u Kragujevac aktuelnu preorjentaciju Jugoslavije ka modernoj arhitekturi internacionalnog stila objavljenoj održavanjem Kongresa CIAM-a u Dubrovniku 1956. godine, navodi Veroljub Trifunović.
Kaže i da urbanizam Kragujevca dobija zamah izradom Nacrta generalnog urbanističkog plana (1954.) Rad na GUP-u vodi arhitektica Jovanka Jeftanović u ateljeu „Projektbiro“ u Beogradu.
Izvesna decentralizacija urbanizma je izvršena, ali planiranje Kragujevca ostaje u beogradskim preduzećima, kaže Trifunović.
Stadion
Savremenici period od 1957. do 1965. godine ocenjuju kao vreme intenzivnog razvoja a urbanisiti kao „povratak moderne“
Arhitektura Kragujevca dobija nova obeležja. Napušta obeležja socijalističkog realizma i vraća se modernoj arhitekturi internacionalnog stila. Toku koji je prekinut 1941. godine. Treba napomenuti da se isti proces od 1956. odvijao i u Sovjetskom savezu, navodi Veroljub Trifunović.
Upravna zgrada fabrike automobila
Osnivanje Zavoda za urbanizam (1962. godine) predstavlja početak decentralizacije urbanizma u Srbiji. Talas kragujevačkih arhitekata predvode Dana Varagić, Momčilo Popović, Vladislav Slavković, Ivan Janković, Slobodan Stojković… Trifunović, međutim, kao „kraj ere građenja Kragujevca u uslovima centralizma“ označava 1967. godinu. Te godine sprovedeni su izbori za predsednika opštine sa dva kandidata, iako su obojica bili članovi iste partije.
U knjizi o posleratnih 20 godina gradnje u Kragujevcu Trifunović objašnjava zašto je duh moderne odgovarao vremenu centralizma. Funkcionalizam – najneosetljiviji prema arhitektonskoj tradiciji; Korbizjeovi projekti rekonstrukcije gradova (Alžir) promovišu smrt konstektualizma , neostvareno proždiranje grada od strane nezasite zgrade.
U Kragujevcu su takvi modernistički stavovi primenjivani u nekoj veoma ublaženoj formi. Ne ekstremno revolucionarno, piše Trifunović.
Bespravna gradnja
Vojna i automobilska industrija značajno utiču i na urbanistički razvoj grada. Kao i krajem 19. veka , modernizacija industrije direktno podstiče brzu moderniczaciju grada. Stambena gradnja postaje deo investicija Zavoda Crvena zastava. Nikla su naselja namenjena zaposlenima u auto-industriji Kragujevca.
Krupna industrija traži i veliku infrastrukturu. Tada, kao i danas, putna mreža zaobilazi Kragujevac i Šumadiju. Kragujevac gubi status međunarodnog čvorišta putnog saobraćaja. Početkom šezdesetih auto put „Bratstvo-jedinstvo“ prolazi velikomoravskom dolinom.
Veliki investitor u tom periodu bila je i Jugoslovenska narodna armija. Za potrebe svojih kadrova gradi u Kragujevcu obiman fodn stanova. Čitavo naselje pod nazivom JNA formirano je posle 1962. godine.
Naselje “JNA“
U knjizi „Građenje Kragujevca od 1945. do 1965. godine“ Veroljub Trifunović izdvaja „aktivnosti koje mogu da se označe kao neuspesi“: rušenje spomenika iz prethodnog perioda; podizanje novog Strelišta u neodrživom ambijentu; izgradnja Pionirske pruge; zadružni domovi u selima.
Veroljub Trifunović
U „propuste strateškog ranga za razvoj Kragujevca“ ubraja: gubljenje predratnog položaja u primarnoj državnoj putnoj i železničkoj mreži; Kragujevac više nije raskrsnica Jadranskih i Solunskih puteva; monofunkcionalnost gradske privrede – sve snage usmerene su u razvoj metalske industrije; nizak standard građana; bespravna gradnja.
S druge strane Trifunović izdvaja i projekte koji su „uneli trajne urbanističke vrednosti u grad Kragujevac“: Generalni urbanistički plan Kragujevca (1961.), „Prodor“, Spomen park „Kragujevački oktobar“, nacionalizacija građevisnkog zemljišta, fabrika automobila, administrativni centar oblasti i sreza, kolektivno stanovanje, Moravski vodovodni sistem, gradski stadion.
Piše: Jovanka Nikolić
Fotografije: iz knjige „Građenje Kragujevca od 1945. do 1965. godine“
Tekst je objavljen u okviru projekta „Dimitrovgrad – Kragujevac – Pančevo: Kulturno nasleđe i multikulturalnost”, koji partnerski realizuju udruženja Emblema iz Dimitrovgrada, Šumadinka iz Kragujevca i Omnibus iz Pančeva na sajtovima www.far.rs, www.glassumadije.rs i www.pancevo.city
Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.
