Opština Surdulica, na jugoistoku Srbije, zahvata površinu od 628 km2, a graniči se sa opštinama Vladičin Han, Vranje, Bosilegrad i Crna Trava u Srbiji, i sa opštinom Trn u Bugarskoj. Područje opštine Surdulica izrazito je planinskog karaktera i obiluje vodama. Najpoznatiji vodni resurs je veštačko Vlasinsko jezero, a najveće i najznačajnije reke su Vrla, Romanovska reka, Božička reka i Jerma. U blizini Vlasinskog jezera, istočno od njega, na vrhu Bukova glava (1467 m), nalazi se hidrografsko razvođe između Crnomorskog sliva i Egejskog sliva. Potoci severno i zapadno od Bukove glave preko Vučje reke, Grubine reke i dalje preko Jerme odlaze ka Nišavi, Južnoj Moravi, Velikoj Moravi, Dunavu, sve do Crnog mora. Istočno od Bukove glave, Božička reka i Dragovištica odlaze ka reci Strumi, koja izvire na planini Vitoši, a uliva se u Egejsko more istočno od poluostrva Halkidiki.
Čak je sedam planina preko kojih se prostire teritorija opštine Surdulica su: Vardenik (1876 m), Čemernik (1638 m), Gramada (1721 m), Milevska planina (1737 m), Bohovska planina (1078 m na teritoriji Srbije, 1318 m na teriroriji Bugarske), Rudina (1486 m) i Besna kobila (1923 m, a na teritoriji opštine Surdulica oko 900 m). Od ovih sedam planina, najviši vrhovi njih pet se nalaze na teritoriji opštine Surdulica. Najviši vrh Bohovske planine je u Bugarskoj, a najviši vrh Besne kobile nalazi se na granici opština Vranje i Bosilegrad.
Područje opštine Surdulica, na jugoitostoku Srbije, izrazito je planinskog karaktera.
Rudina
Podeljena su mišljenja o tome da li je planina Rudina zasebna planina. Ima autora koji ovo planinsko područje, koje se u potpunosti nalazi na granici Srbije i Bugarske – ne razdvajaju od Ruja, i po njima se Ruj pruža u pravcu sever – jug, od reke Jablanice i Jerme, odnosno Greben planine na severu ili severoistoku, do reke Jerme na jugu. Druga grupa autora, u koju spada i autor ovog serijala, pak, Rudinu izdvaja kao posebnu planinu, i smatra da je od Ruja razdvaja prevoj Daščani kladenac, koji se nalazi u bližem ataru sela Miloslavci u Bugarskoj i u širem ataru sela Crvena jabuka i Kalna u Srbiji. Oni koji Rudinu izdvajaju kao posebnu planinu, stava su da se ovaj masiv završava na levoj obali reke Jerme, u selu Strezimirovci, koje je posle 1919.godine podeljeno između Srbije i Bugarske. Već od desne obale Jerme, nasuprot Strezimirovcima, započinje Bohovska planina.
Bugarska planinarska literatura, koja je izuzetno bogata i sadržajna, u pojedinim izdanjima Rudinu svrstava na listu bugarskih planina, a u drugim knjigama ponovo se zastupa stav da je posebne planine ovde nema, već da se Ruj prostire sve do reke Jerme. U Bugarskoj, Rudina se naziva Znepolska Rudina, po geografskoj oblasti Znepole, oko reke Jerme, ili Miloslavska Rudina, po selu Miloslavci. Ovo je učinjeno i zbog toga što postoji još jedna planina, sličnog imena – Rudini, u okolini Ćustendila, i pripada planinama Ćustendilskog Kraišta.
Vratimo se ipak stavu da je Rudina posebna planina, a da Daščani kladenac, kao jedan važan prevoj u ovom području, čak i vizuelno, predstavlja mesto koje razdvaja, ne samo dve države, već i dve planine – Ruj i Rudinu. Sa severoistoka, u pravcu jugozapada, najpre se nailazi na vrh Štrbi kamak, visok 1479 metara. U sredini masiva je nešto niži vrh Barnos, sa 1273 metara. Južnije su vrhovi Malka Rudina, sa visinom od 1478 metara, i najviši vrh ove planine – Golema Rudina, čija je visina 1486 metara. Od Goleme Rudine, planinsko bilo naglo skreće na jug i spušta se preko atara sela Preslap, do sela Strezimirovci i leve obale Jerme.
Zapadno od Rudine nalazi se planina Gramada. Rudina i Gramada najbliže su jedna drugoj na području Strezimorovaca i Preslapa, gde ih razdvajaju Crvenska reka i Preslapska reka, koje, doduše, obrazuju duboke doline između dve planine. Rudina i Gramada jesu ovde vazdušnom linijom udaljene jedna od druge stotinak metara tek, ali su isto toliko duboke i doline dvaju potoka ili reka koji ove planine odvajaju jednu od druge. Severozapadno od Rudine nalazi se planina Tumba, a ove dve planine odvojene su u ataru sela Kalna.
Rudina je izrazito šumovita planina, na kojoj dominira listopadna šuma. Tek u blizini najviših vrhova, postoje goleti i pašnjaci, pa čak i nešto kamenjara, kakav je slučaj sa vrhom Štrbi kamak. Niži vrh Barnos potpuno je pod šumom, zato što se pojas šuma prostire i na preko 1300 metara nadmorske visine.
Administrativno, masiv Rudine pripada opštinama Surdulica i Crna Trava u Surdulici, i Trn u Bugarskoj. Sa srpske strane Rudine postoje samo dva sela – Strezimirovci u opštini Surdulica i Preslap u opštini Crna Trava. Zanimljivo je i to da je najviši vrh planine – Golema Rudina, iako vrlo blizu sela Preslap, administrativno u opštini Surdulica, a ne u opštini Crna Trava. Naravno, svi vrhovi Rudine su i pogranični vrhovi, pa se nalaze i na teritoriji opštine Trn. Sa bugarske strane, ima više sela, doduše ne sa prevelikim brojem stanovnika, uzevši u obzir da po površini velika opština Trn, na 600 km2 i sa čak 52 naselja, ima samo 5000 stanovnika. Sela sa bugarske strane su posmatrano od juga ka severu – Strezimirovci, Slišovci, Rani lug, Nasalevci, Miloslavci i Zeleni grad, s tim što Zeleni grad „polaže pravo“ i na Ruj planinu i nalazi se u ravni Daščanog kladenca.
Najvažniji vodotok Rudine je reka Jerma, a od potoka sa srpske strane Rudine već smo pomenuli Crvensku reku i Preslapsku reku.
U selu Preslap, pre desetak godina, izgrađena je fabrika za flaširanje vode, s tim što ta voda ne dolazi sa Rudine, već sa susedne Gramade. Rudina je, ipak, bogata vodom, dosta je izvora na njoj. Na Rudini uspeva šumsko voće, i preko leta se dosta berača sjati ovde. U bugarskom Znepolu, na padinama Rudine, između planine i reke Jerme, dosta se gaji uljana repica.
Više je pravaca uspona na vrhove Rudine. Ako želimo da se bez velikog napora, sasvim lagano, popnemo na najviši vrh Golema Rudina, to možemo učiniti iz sela Preslap, u neko od doba godine kada nema snega. Od fabrike vode, koja se nalazi na 1100 metara nadmorske visine, samo se prati široki put koji vodi naviše, kroz gustu šumu. Za sat i po vremena pešačenja, posle pređenih 5 kilometara, izlazi se iz stoletne šume, i otvaraju se vidici ka Znepolu, Gramadi, Milevskoj planini, Ruju… Nedaleko odatle je i zaobljena Golema Rudina. Na par desetina metara pre vrha, nailazi se na ostatke karaule, a na vrhu su i veliki granični kamen i oznaka vrha. Graničnim putem se može produžiti do ne tako dalekog vrha Malka Rudina. I tu se, otprilike, završava deo trase koji je prohodan. Već ka vrhovima Barnos i Štrbi kamak, sa srpske strane granične linije, ima puno rastinja i prohodnost je slabija.
Na Barnos i Štrbi kamak, planinari se sa srpske strane Rudine mogu popeti iz sela Kalna, i na taj način izbegavaju manje prohodnu deonicu od par kilometara, posle Malke Rudine.
Do Goleme Rudine može se doći i iz sela Strezimirovci, prateći granične oznake, graničnim puteljkom, a dužina staze je oko 10 kilometara u jednom pravcu.
Možda će se nekom učiniti primamljivim i uspon na dve planine u jednom danu, tako što se od brane Vlasinskog jezera izvrši uspon na Gramadu, pređe preko ove planine, spusti u Preslap, i iz Preslapa izvrši uspon na Golemu Rudinu. U ovoj varijanti, treba obezbediti logistiku u vidu prevoza, koji bi planinare čekao u Preslapu, da se ne bi ponovo penjali na Gramadu i spuštali čak do Vlasinskog jezera.
Zimi je sve znatno teže, pa čak i kratak uspon od Preslapa do Goleme Rudine. Dubok sneg se ovde dugo zadržava, a hladni vetrovi duvaju oko vrhova Rudine. To i ne čudi, zato što je dokazano i izmereno da je Znepole jedno od najhladnijih područja na Balkasnkom poluostrvu.
U zadnjih par godina, na Rudini se organizuje jedna lepa planinarska manifestacija, i to sa bugarske strane planine. Iz sela Nasalevci, organizuje se uspon na Štrbi kamak, a domaćin manifetacije je Trnsko planinasko društvo, čiji su članovi potpuno uredili ovu stazu, koja je u jednom pravcu duga 5 kilometara, a savladava se oko 600 metara visinske razlike. I planinarska društva i klubovi iz Srbije učestvovali su na ovoj manifestaciji.
Miroslav Dokman
Foto: Miroslav Dokman / Nenad Aleksandrov
