Prava i slobode građana proklamovane Sretenjskim ustavom su: neprikosnovenost ličnosti, pravo na zakonito suđenje, sloboda kretanja i nastanjivanja, nepovredivost stana, pravo na izbor zanimanja.
Par meseci pre donošenja prvog u istoriji Srbije, i jednog od najmodernijih tog vremena, Sretenjskog ustava, knez Miloš Obrenović zabranio je da seljaci sa zaprežnim kolima i blatom na točkovima ulaze u grad. Morali su u naselju Mala Vaga blato da skinu, pa da uđu u grad.
Nekoliko dana posle donošenja prvog modernog Ustava u Srba sedi Miloš i vidi seljaka sa blatom na kolskim točkovima. Na Milošev zahtev dovedu seljaka, a čovek kaže: „Veliki knjaže, mene sada štiti Ustav“. „E, kad ga štiti Ustav, da mu se udari 20 batina po leđima, al da mu se otvori Ustav i da mu se stavi preko leđa da ga štiti“, naredio je Miloš.
Ova anegodata iz vremena prve vladavine kneza Miloša Obrenovića najbolje govori o njegovom odnosu prema pravnom aktu koji je u Kragujevcu na Sretenje (15. februar) 1835. godine usvojila Skupština Kneževine Srbije. Tvorac Ustava je Dimitrije Davidović, učeni Srbin iz Austrije.
Miloš Obrenović 1848. Slika je rad austrijskog slikara Morica M. Dafingera. Naslikana je oko 1848. godine i nalazi se u Narodnom muzeju u Beogradu.
Sretenjski ustav – prvi ustav u istoriji Srbije, i na prostoru bivše Jugoslavije, kratko je trajao, ali je bio jedan od modernijih, demokratskijih i liberalnijih ustava svog doba, a predstavljao je najistočniji odblesak Francuske revolucije. Ukinut je pod pritiscima Turske, Rusije i Austrije 17. marta 1835. godine, samo mesec dana od donošenja, a njegov tvorac je isteran iz službe.
Naslovna strana Sretenjskog ustava iz 1835.
Ovi istorijski podaci najbolje govore o političkoj klimi koja je u vreme donošenja Sretnjskog ustava vladala u Kneževini Srbiji. S jedne strane, Miloš Obrenović stvara, kako bi se današnjim govorom reklo, povoljnu klimu za dolazak učenih Srba iz evropskih prestonica, Beča, Pariza… Među one koji dolaze je i tvorac prvog Ustava Dimitrije Davidović. S druge strane, u radu Skupštine koja usvaja Ustav, učestvuju veterani iz ustanaka, poput Tome Vučića Perišića.
Kroz političku borbu može se ispratiti borba za nezavisnost Srbije, ali i nastanak skupštine u obliku u kome i danas postoji. Skupština u Kragujevcu zaseda od 1818. godine, kada je proglašen za prestoni grad, takođe ima veliku ulogu u političkom životu mlade države. Skupština zaseda na poljani, u porti Pridvorske crkve koja je sagrađena 1818. godine, sa kompleksom zdanja – Amidžinim konakom, konakom Miloša Obrenovića i Šarenim, odnosno Konakom kneginje Ljubice (u njemu su rođeni kneževi Milan i Mihajlo), povezana je drvenom ćuprijom preko reke Lepenice. U Kragujevcu je od 1818. godine održano 35 sednica Narodne skupštine.
Amidžin konak danas
Za Sretnjsku, kako u publikaciji „Narodne skupštine u Kragujevcu u 19. veku“ pišu Bojana Topalović i Miroslav Banović, „vladalo je veliko interesovanje, jer je bila obećana godinu dana ranije, s najavom da će se na njoj rešavati pitanje unutrašnjeg uređenja zemlje prema odredbama Hatišerifa“. Skupštini je prisustvovalo 2.400 zvaničnih predstavnika i mnogo „znatiželjnog naroda“.
Zasedanja su se održavala u porti, delegati su sedeli na drvenim klupama, a postavljana je i jedna improvizovana bina za kojom je sedeo knez. Održavale su se za vreme većih crkvenih praznika, odnosno crvenih slova u crkvenom kalendaru. Da bi im se dalo na značaju, a dosta poslanika bili su seljaci i to im je bila prilika da za vreme neradnog dana učestvuju u radu Narodne skupštine. Prva zasedanja nisu bila regulisana zakonom ili ustavom, već običajnim pravom, pa je knez birao poslanike iz redova sebi lojalnih ljudim, priča vodič kragujevačkog Narodnog muzeja Marko Ristivojević.
Stara Skupština
Stara crkva
Prvog dana rada, Skupština je saslušala kneževu prestonu besedu, koju je pročitao Dimitrije Davidović, a drugog dana pročitan je Ustav i ukaz o osnivanju Državnog saveta. Skupština je jednoglasno, bez ikakvog pretresa, prihvatila odredbe Ustava (Narodne skupštine u Kragujevcu u 19. veku, B. Topalović, M. Banović). Na Ustav su zakletvu položili knez i poslanici, ispod nove zastave sa grbom Srbije.
Grb i zastava
Trećeg dana, Skupština je predala knezu poklone (Predaja darova – sablje, brilijantske čaše i pisma kao narodnog uzdarja za čašu spasenja, za ustav – propraćena je sviranjem Knjaževsko-srpske bande: Radosav Marković, Vojska i naoružanje Srbije kneza Miloša) u znak pozitivnog okončanja poslova sa Portom. Posle mitropolitovog govora pročitana je kneževa beseda kojom je završen rad Skupštine (Narodne skupštine u Kragujevcu u 19. veku: Bojana Topalović, Miroslav Banović).
Sednice skupštine počinjale su i završavale se molitvom, a otvarao ih je knez svojom besedom. Broj poslanika je varirao u zavisnosti od samih sednica. Iako je knez Mihailo Obrenović premestio prestonicu u Beograd, skupštine se sve do 1880. godine održavaju u Kragujevcu.
Uzroci donošenja Ustava od 1835. godine su pre svega izloženi u karakteru vladavine tadašnjeg kneza Miloša Obrenovića. Knez je uspeo da se uz tursku podršku uzdigne na rang „baš kneza“ ili prvog kneza. Nakon Drugog srpskog ustanka, glavni knežev takmac u vlasti je bila Narodna kancelarija, pretvorena 1826. godine u Beogradski sud. Nezadovoljstvo Miloševim apsolutizmom je dovelo do dizanja mnogobrojnih buna. Njihov cilj je bio ograničiti Miloševu vlast. Miletina buna (januar 1835.) je bila neposredan povod za donošenje ustava.
Ustav proglašava načelo podele vlasti na zakonodateljnu, zakonoizvršiteljnu i sudsku. No, ovo načelo nije dosledno sprovedeno. Centralni organi vlasti su: knez, državni sovjet i narodna skupština, dok „vlasti srpske“ čine samo knez i savet.
Tekst Ustava
Tekst Ustava
Knez je neprikosnovena i neodgovorna ličnost. Šef je države. Poslušavši Državni sovjet daje zakone i uredbe. Njegovo dostojanstvo je nasledno. Nasleđuju muški potomci, ako ih nema muški potomci kneževog brata, ako ni njih nema muški potomci kneževih kćerki.
Državni sovjet je telo kojim su srpski velikaši nastojali ograničiti kneževu vlast. To je svojevrstan oligarhijski organ. Članovi sovjeta su predsednik, sekretar, neodređen broj savetnika i popečitelji (ministri).
Pravo zakonodavne inicijative imaju knez i Državni sovjet. Zakonodavni organi su knez i sovjet čije članove imenuje knez. Knez ima pravo da dva puta odbije zakonski predlog. Treći put ga usvaja ako ne ide na „pagubu“ naroda, ustava ili države.
Izvršnu vlast dele knez i Državni sovjet. Sovjet u svom sastavu ima šest popečiteljstava: spoljašnji poslovi, unutrašnji poslovi, pravosuđe, finansije, vojska i prosveta. Popečitelji ne obrazuju kolegijalno telo – vladu. Za svoj su odgovorni knezu koji ih može smeniti, ali oni i dalje ostaju u Sovjetu kao savetnici. Savetnik je odgovoran za ono što čini i ne čini. Nisu politički odgovorni, ali odgovaraju za kršenje ustava, prava građana, povredu sultanove i kneževe ličnosti.
Narodna skupština nema pravo zakonodavne inicijative niti može da poziva popečitelje na odgovornost, ali može da izrazi želju za donošenjem zakona ili preispitivanjem rada određenog popečitelja. Narodna skupština je učestvovala u promeni ustava. Kvorum je bio 3/4 članova, dok je za promenu ustava trebalo da glasa 2/3 od broja prisutnih. Shodno tome ovaj ustav spada u kategoriju čvrstih.
Prava i slobode građana proklamovane ustavom su: neprikosnovenost ličnosti, pravo na zakonito suđenje, sloboda kretanja i nastanjivanja, nepovredivost stana, pravo na izbor zanimanja. Prisutni su članovi koji pokazuju na ostatke feudalizma, jer se navodi da je zabranjen kuluk, zagrađivanje seoskih šuma, te se proglašava sloboda raspolaganja zemljom. Ustav ne sadrži politička prava. Član 127. navodi da je zvaničan jezik u sudstvu i upravi srpski jezik.
Činovnici su na položaju doživotno. Njihov položaj je nenasledan. Mogu biti otpušteni samo uz sudsku krivicu. Imaju pravo na penziju. Ne smeju se baviti trgovinom ni zanatstvom. Činovnici su bili retko pismeno stanovništvo.
Članovi o crkvi potvrđuju odredbe Konkordata od 1831. godine, koji je potpisan sa Carigradom.
Imajući u vidu da je ustav najviši pravni akt jedne zemlje, a da je Srbija tada bila vazalna kneževina Osmanskog carstva, Porta se protivila njegovom donošenju. Austrija je takođe bila protiv ustava, jer ga ni sama nije imala. Rusija je donošenje ustava prokomentarisla kao „francuski rasad u turskoj šumi“.
Kada je srpski izaslanik Mihailo German krajem februara odneo Ustav u Carigrad, turski ministar inostranih poslova je izjavio da je to “zarazitelna konstitucija”. Ruski poslanik u Carigradu Butenjev bio je još strožiji, optužujući Srbe da su napravili francusko-švajcarsku konstituciju. Knez Miloš, jedva je dočekao ovo odbijanje velikih sila, pa je Ustav ukinut već 17. marta 1835. godine, samo mesec dana od donošenja.
Istoričar Čedomir Antić, govoreći o Sretenjskom ustavu, navodi da velike sile tog vremena nisu želele da jedna siromašna zemlja na Balkanu dobije ono što nisu imale ni njene zaštitnice. Velika je stvar to što je pokušano sa jednim takvim ustavom kakav je bio “Sretenjski”, kaže istoričar. On napominje da je te 1835. godine možda jedan ili dva procenta građana bilo pismeno, da je ukupno bilo milion stanovnika, da je Beograd imao svega 11-12.000 stanovnika.(n1info.com).
Dan državnosti Srbije, 15. februar, slavio se do nastanka Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, nakon čega je ukinut, da bi u Srbiji ponovo počeo da se slavi 2002. godine. Od 2011. godine Maneken Pis, simbol grada Brisela, obučen je u šumadijsku nošnju.
Jovanka Marović
Fotografije: Istorijski arhiv; Sofija Nikolić, Glas Šumadija
Tekst je objavljen u okviru projekta „Dimitrovgrad – Kragujevac – Pančevo: Kulturno nasleđe i multikulturalnost”, koji partnerski realizuju udruženja Emblema iz Dimitrovgrada, Šumadinka iz Kragujevca i Omnibus iz Pančeva na sajtovima www.far.rs, www.glassumadije.rs i www.pancevo.city.
Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.
