Opština Surdulica, na jugoistoku Srbije, zahvata površinu od 628 km2, a graniči se sa opštinama Vladičin Han, Vranje, Bosilegrad i Crna Trava u Srbiji, i sa opštinom Trn u Bugarskoj. Područje opštine Surdulica izrazito je planinskog karaktera i obiluje vodama. Najpoznatiji vodni resurs je veštačko Vlasinsko jezero, a najveće i najznačajnije reke su Vrla, Romanovska reka, Božička reka i Jerma. U blizini Vlasinskog jezera, istočno od njega, na vrhu Bukova glava (1467 m), nalazi se hidrografsko razvođe između Crnomorskog sliva i Egejskog sliva. Potoci severno i zapadno od Bukove glave preko Vučje reke, Grubine reke i dalje preko Jerme odlaze ka Nišavi, Južnoj Moravi, Velikoj Moravi, Dunavu, sve do Crnog mora. Istočno od Bukove glave, Božička reka i Dragovištica odlaze ka reci Strumi, koja izvire na planini Vitoši, a uliva se u Egejsko more istočno od poluostrva Halkidiki.
Čak je sedam planina preko kojih se prostire teritorija opštine Surdulica su: Vardenik (1876 m), Čemernik (1638 m), Gramada (1721 m), Milevska planina (1737 m), Bohovska planina (1078 m na teritoriji Srbije, 1318 m na teriroriji Bugarske), Rudina (1486 m) i Besna kobila (1923 m, a na teritoriji opštine Surdulica oko 900 m). Od ovih sedam planina, najviši vrhovi njih pet se nalaze na teritoriji opštine Surdulica. Najviši vrh Bohovske planine je u Bugarskoj, a najviši vrh Besne kobile nalazi se na granici opština Vranje i Bosilegrad.
Područje opštine Surdulica, na jugoitostoku Srbije, izrazito je planinskog karaktera.
Bohovska planina
Bohovska planina nalazi se u najistočnijem delu opštine Surdulica. Bohovska planina započinje na levoj obali reke Jerme, kod podeljenog sela Strezimirovci gde reka Jerma, praktično, razdvaja planinu Rudinu od Bohovske planine. Bohovska planina je najvećim delom pogranična planina Srbije i Bugarske, a najviši delovi Bohovske planine prelaze na teritoriju Bugarske. Tako se Bohovska planina nalazi i na teritoriji opštine Surdulica, i na teritoriji opštine Trn.
Severna granica Bohovske planine je reka Jerma. Sa sevroistoka, Bohovska planina je jedna od planina koja oivičuje oblast Znepole u Bugarskoj, u okolini Trna, i oko reke Jerme. Postoje i autori koji u celini posmatraju Bohovsku i Milevsku planinu, i za severni deo tog područja, za koji uzimamo da je Bohovska planina, oni koriste jedinstveni naziv Milevska planina, kao i za ostatak tog masiva koji se dalje prilično daleko proteže na jug. Opet, ima bugarskih autora koji i Milevsku planinu dele na područje Krvavi kamen, sa vrhom Bilo (1737 m) i Milevsku planinu, sa vrhom Milevec (1733 m). Među srpskim autorima, ipak je zauzet stav da je masiv od Bohovske planine, pa sve do Izvorske Rudine – masiv Milevske planine, sa najvišim vrhom Krvavim kamenom.
Bohovska planina, stoga, uzima se da je u pravcu sever-jug duga desetak kilometara, a široka je 5-6 kilometara. Južna granica Bohovske planine je prevoj Vrgavica, koji Bohovsku planinu razdvaja od Milevske planine. Oko ovog prevoja izvire više potoka, koji teku i ka Srbiji, i ka Bugarskoj. Zato se smatra da su zapadna granica Bohovske planine, koji takođe ovu planinu odvajaju od Milevske planine, potoci Mučibaba i Mikolica, gde se Mučibaba uliva u Mikolicu, a Mikolica se u selu Kostreševci spaja sa Paljskom rekom, odakle se novi potok naziva Kostreševska reka i uliva se u Jermu između sela Suhi Dol i Strezimirovci. Potok Paljska reka, pak, dolazi sa Milevske planine.
Sela na Bohovskoj planini, sa srpske strane su Kostreševci i Suhi Dol. Recimo i to da je selo Palja od Kostreševaca udaljeno 4-5 kilometara, ali da se Palja nalazi na Milevskoj planini, a samim tim i najveća svetinja opštine Surdulica – čuveni manastir Vavedenja Presvete Bogorodice, koji je jedna od najstarijih hrišćanskih bogomolja u ovom delu Evrope. Ali, o manastiru u Palji govorićemo detaljnije kada u ovom serijalu budemo pisali o Milevskoj planini.
U Bugarskoj, sela na Bohovskoj planini su Bohova, po kome je planina i dobila ime, Gornja Melna, Rejanovci, Stajčovci i Džinčovci.
Možda se o Bohovskoj planini ne zna mnogo, na nju ne dolaze planinari, nema više ni mnogo ljudi koji ovde žive, sa obe strane granice, ali – Bohovska planina ostavila je dubok trag u istoriji popularne kulture?! Zvuči neverovatno, ali jedna od najpoznatijih muzičkih kompozicija dvadesetog veka, ljubavna pesma koja je, na žalost, iskorišćena i za propagiranje pogubne ideologije – svoje poreklo vodi sa Bohovske planine! Naime, iz sela Bohova bila je poznata bugarska i nemačka glumica i pevačica Ivanka Janakieva (1905-1991), poznatija pod umetničkim imenom Iva Vanja, a naročito između dva svetska rata ona je bila velika zvezda muzike, pozorišta, nemih i zvučnih filmova u Nemačkoj. Ivanka Janakieva bila je udata za kompozitora Norberta Šulca, koji je krajem dvadesetih godina prošlog veka, u čast ljubavi prema svojoj supruzi, ispevao pesmu „Lili Marlen“. Dakle, originalna Lili Marlen je Bugarka iz Znepola! Šteta, istorijska i civilizacijska je bila ta što je po izbijanju drugog svetskog rata, ova ljubavna pesma iskorišćena za propagiranje ideja fašizma, ali sa tim nikakve veze nisu imali niti Norbert Šulce, niti Ivanka Janakieva.
Bohovska planina je obrasla gustom listopadnom šumom. Njen najviši vrh je Ogorelica (1318 m) i nalazi se na teritoriji Bugarske, između sela Bohova i državne granice. Na teritoriji Srbije, najviša tačka Bohovske planine je vrh Borina čuka (1078 m), posle koga masiv Bohovske planine skreće u celosti ka Bugarskoj.
Ni Ogorelica ni Borina čuka nisu vrhovi po ukusu planinara. Prilično su urasli, u šumi su, nema tu nikakvog pogleda. Recimo da se na Ogorelicu retko izlazi čak i iz Bugarske, u kojoj je planinarstvo najvažniji nacionalni sport.
Sa srpske strane Bohovske planine, uspon na Borinu čuku je prilično jednostavan, ako se za polaznu tačku izabere selo Kostreševci. Uspon može biti i nešto duži, ukoliko se odlučimo da se iz atara Suhog Dola, u blizini desne obale Jerme, zaputimo graničnnom stazom i tako dođemo do Borine čuke.
Ipak, naša preporuka je da se dan iskoristi za obilazak manastira u Palji, i povratak u Kostreševce, a onda da se zaputimo ka Borinoj čuki. Selo Kostrševci je lepo planinsko selo, preko leta izgleda pitomo, idilično, ali zime su ovde surove. Leti se malobrojnim meštanima ovde pridruži i njihova rodbina koja je zbog posla otišla daleko od rodnom kraja, širom Srbije i Evrope. Kostreševci su područje pogodno za uzgoj pčela i pravljenje meda, pa se može videti puno košnica. Mahale Kostreševaca su, poput kaskada, sve jedna iznad druge, a u proleće i leti, kada sve ozeleni i kada rodi voće, Kostreševci izgledaju kao idelano odredište za beg od stresova svakodnevice. Ovde svaki letnji dan započne čašom vode sa jednog od mnogobrojnih izvora, kašikom meda, rakijom, jabukom..
U Kostreševcima, u centru sela, kod crkve Svetog Nikole, treba skrenuti ka istoku, i uhvatiti širok put koji vodi u više delove Bohovske planine, u pravcu državne granice. Ova staza ide uzvišenjem iznad leve obale rečice Rosulja, iznad doline koju obrazuje Rosulja. Put je potpuno prohodan. Sa nekih mesta se kao na dlanu vide Kostreševci i njegove mahale. Za nekih sat vremena dolazi se do nekadašnje karaule, koja je sada napuštena. Malo odatle, već ima tabli koje upozoravaju da se ulazi u granični pojas. Karaula se već nalazi u gustoj šumi, a šumovit predeo je i prema graničnoj liniji. Par stotina metara iznad karaule, put kojim smo se kretali, ukrstiće se sa glavnim graničnim putem, koji vodi od obale Jerme i Strezimirovaca. Dalje, samo treba pratiti granično kamenja, a Borina čuka je u stvari jedna mala poljana, u gustoj šumi, gde se granična linija nastavlja prema nešto nižim područjima, a visina Bohovske planine će se povećati, ali sada već u Bugarskoj.
Povratak u Kostreševce je istom stazom, a ako smo prethodno posetili i manastir u Palji, onda je dan potpuno ispunjen. I u susednoj Bugarskoj, samo par stotina metara od granice, nalazi se još jedan manastir posvećen Presvetoj Bogorodici, u ataru sela Rejanovci. Valja znati i da se ovim graničnim putem praktično može preći i na Milevsku planinu, a od planinara, njihovog slobodnog vremena i kondicije zavisi koliko dana će provesti ovde i koliko kilometara prešečiti.
Miroslav Dokman
Foto: Miroslav Dokman
