U našem gradu je tradicija svilarstva – što znači gajenja duda, svilenih buba, i proizvodnja svilenih niti – trajala 230 godina, sve do kraja šezsedesetih godina 20. veka, kada je zauvek prekinuta…
Mnoge generacije Pančevaca sе sa setom sećaju kako su kao deca brali lišće belog duda za uzgoj svilenih buba. Drugi pak, pamte priče svojih baka koje su ceo radni vek provele u fabrici svile, o tome kako je izgledalo odvajanje svilenih niti iz kokona, uz pesmu koja se razlegala levom obalom Tamiša. Mi danas, na ulicama grada uočavamo još po neko stablo duda koja nas vraća u period svetlije prošlosti naših predaka. Da je proizvodnja svile i dalje dominantna, ponosno bismo istakli da obeležavamo prve korake na putu svile u Pančevu dugom 285 godina.
Proizvodnja svile u Pančevu, prema zapisima Feliksa Milekera, počela je davne 1733. godine. U periodu uvođenja Pančeva u Banatsku vojnu granicu, proizvodnja svile doživljava svoj procvat. Tokom 1767. godine, po nalogu Dvorskog vojnog saveta, u naš grad stiže pribor za pređu svile. Već sledeće godine, dve ženske osobe su poslate u Velersprun da nauče kako se prede svila. Na početku 1768. g. zabeleženo je da je u Pančevu postojala jedna stanica za otkupljivanje i jedan zavod za odmotavanje čaura, koje su bile pod nadzorom inspektora svile Nemačko-banatske graničarske regimente.
O tome koliko je svilarstvo bila važna privredna grana svedoči i jedan od najstarijih dokumenata u Istorijskom arhivu Pančeva iz 1797. godine u kojem se od tadašnje uprave grada, Magistrata, zahteva izveštaj o stanju stabala duda, otkupljenim svilenim i sačuvanim semenskim čaurama. Na početku 19. veka, često su traženi izveštaji o stanju dudova koji su bili posađeni duž svih važnijih puteva, na putu za Vršac, pored Narodne bašte, uz podsećanje policije na dužnost čuvanja sadnice dudova, a njihove plantaže da ogradi trnjem. Zadatak policije bio je i da obaveštava stanovništvo kada počinje otkup čaura svilenih buba. Nadležni su morali imati spiskove svih kuća ispred kojih su se nalazili dudovi, a otkupne cene čaura svilene bube propisivale su vlasti i znale su se unapred.
Pogled na Svilaru sa Tamiša
Kult svilarstva biva dominantan 1810. godine, kada je osnovano i jedno novo državno zvanje za odmotavanje svile, koje je bilo pod vojničkim nadzorom i kome su graničarske kuće predavale svoje čaurice. Ubrzo se osniva Pecovo i Fomberegerovo predstavništvo za odmotavanje svile, koje je imalo 20 vretena, a zatim i Makajieva tkaonica svile koja je uspešno radila zahvaljujući tkačima koji su u naš grad došli iz Beča. Ostalo je zapisano da je 1841. godine u njoj otkupljeno skoro više od 10.000 čaurica svilene bube.
Veliki uspon svilarstva u Pančevu morao je imati i svoj pad. Naime, u periodu od 1848-1849. godine zasadi dudova su bili veoma opustošeni, drveće oboreno, tako da je prema popisu iz 1850. godine u Pančevu bilo „samo” 1738 stabala duda. To se nepovoljno odrazilo na svilarstvo, koje je počelo da opada, posebno 1854. godine kada je otkupljeno duplo manje čaurica kokona nego prethodne godine, i to 28.799. Od tri fabrike svile, koliko je te godine postojalo u Pančevu, državna svilara je bila zatvorena, dok su svilare u vlasništvu Andrea Makaija i Pecova imale između 140 i 170 radnica. Kao prelje i spravačice konca radile su devojke od najmanje 16, za okretenje vretena i obavljanje magacinskih poslova devojčice od najmanje 12, a za skidanje konca devojčice od najmanje devet godina, koje su bile angažovane najviše 3-4 nedelje.
Mađarska kraljevska državna predionica svile početkom 20. veka
Međutim, nedostatak kapitala doneo je probleme u poslovanju i privatnih svilara, čiji su vlasnici nudili svoje sprave na prodaju, jer nisu uspeli da otkupe dovoljan broj čaura, kao ni dovoljno semena, te se polako odustajalo od gajenja svilenih buba.
To je bio razlog zbog kojeg su Karlo Raušan i njegovi sinovi 1865. g. rešili da sa odgajivačima svilenih buba sklope ugovore o besplatnom ustupanju semena i obaveznoj prodaji čaura. Razmišljali su o nabavci semena svilene bube iz Japana, ali su u dogovoru sa vlastima odlučili da seme uzimaju iz Beča i Temišvara, jer za japansko seme nije bilo interesenata.
Kao vid edukacije stanovništva, služila su Praktična uputstva za gajenje dudova i svilenih buba koja su u vidu časopisa štampana i distribuirana stanovništvu.
Tokom 1870. godine Ministarstvo rata je radilo na unapređenju poljoprivrede i industrije, te su poljoprivredne i zanatske izložbe često organizovane, uglavnom u Beču i Temišvaru. To je bio razlog zbog kojeg su u Pančevo preko generalne komande stizale medalje za izlagače koji su bili najuspešniji. Među njima je, pored nagrada za Weifert pivo, često stizala nagrada Drugoj Banatskoj regimenti za svilu.
Radnice Svilare pedesetih godina 20. veka
Gajenje svile u Pančevu doživljava svoj novi procvat u periodu od 1879. do 1881. g, kada su 62 proizvođača proizvela 719 kg čaurica svilenih buba. Odmah potom se ustanovljavaju nove stanice za otkup kokona, koje za samo šest godina otkupljuju preko 76.000 kg čaura i time postaju najjače stanice za otkupljivanje u Banatu. Najveći broj svilenih niti u tom periodu prodat je u Lionu i Beču, koji su bili glavno tržište na kojem je pančevačka svila najčešće prodavana. Uspon proizvodnje svile nastavljen je krajem 19. veka, kada se 1898. g. zida, a 1. marta 1900. g. pušta u rad državna Mađarska kraljevska tvornica svile na levoj obali Tamiša. Pančevci su svilaru zvali Galatea, što je u prevodu sa italijanskog označavalo čauru svilene bube. Njen prvi upravnik bio je Karlo Kiko, italijanski stručnjak za svilarstvo. Svilara je zapošljavala oko 150 radnica i proizvodila godišnje oko 17.000 kg svile. Tokom 1905. g., 250 radnica je ispleleo svilenih niti u vrednosti od 678.000 kruna.
U Kraljevini SHS u Pančevu je bilo sedište svih tvornica svile, a postojali su i nadzorništvo za svilarstvo, magacin, otkupna stanica, sušionica svilenih čaura, skladište za fermentciju i glavna stanica za proizvodnju svilenih buba.
Radnice Svilare pedesetih godina 20. veka
Iako je u drugoj polovini 20. veka proizvodnja svile bila u opadanju, u našem gradu se 1948. osniva firma Sviloprelac, preduzeće za unapređivanje svilarstva i pamuka, u čiji sastav ulaze obe svilare u Pančevu. Međutim, broj dudovih stabala se smanjuje, što zbog ljudskih uticaja, što zbog štetočina, a većina svilara se, uključujući i našu, zatvara.
Svilara
Poslednji radni dan svilare u Pančevu, bio je 28. april 1967. godine, kada su se radnice poslednji put okupile sa ciljem da svojim marljivim prstima raspletu poslednje niti svile koja se uz pesmu i radost odmotavala u našem gradu.
Pripremila: Živana Krejić
Tekst je objavljen u okviru projekta „Dimitrovgrad – Kragujevac – Pančevo: Kulturno nasleđe i multikulturalnost”, koji partnerski realizuju udruženja Emblema iz Dimitrovgrada, Šumadinka iz Kragujevca i Omnibus iz Pančeva na sajtovima www.far.rs, www.glassumadije.rs i www.pancevo.city.
Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.
