Planine na teritoriji opštine Surdulica: Vardenik (1)

U prvoj reportaži o planinama na teritoriji opštine Surdulica saradnik portala „Far“ Miroslav Dokman piše o Vardeniku.

Opština Surdulica, na jugoistoku Srbije, zahvata površinu od 628 km2, a graniči se sa opštinama Vladičin Han, Vranje, Bosilegrad i Crna Trava u Srbiji, i sa opštinom Trn u Bugarskoj. Područje opštine Surdulica izrazito je planinskog karaktera i obiluje vodama. Najpoznatiji vodni resurs je veštačko Vlasinsko jezero, a najveće i najznačajnije reke su Vrla, Romanovska reka, Božička reka i Jerma. U blizini Vlasinskog jezera, istočno od njega, na vrhu Bukova glava (1467 m), nalazi se hidrografsko razvođe između Crnomorskog sliva i Egejskog sliva. Potoci severno i zapadno od Bukove glave preko Vučje reke, Grubine reke i dalje preko Jerme odlaze ka Nišavi, Južnoj Moravi, Velikoj Moravi, Dunavu, sve do Crnog mora. Istočno od Bukove glave, Božička reka i Dragovištica odlaze ka reci Strumi, koja izvire na planini Vitoši, a uliva se u Egejsko more istočno od poluostrva Halkidiki.

Čak je sedam planina preko kojih se prostire teritorija opštine Surdulica su: Vardenik (1876 m), Čemernik (1638 m), Gramada (1721 m), Milevska planina (1737 m), Bohovska planina (1078 m na teritoriji Srbije, 1318 m na teriroriji Bugarske), Rudina (1486 m) i Besna kobila (1923 m, a na teritoriji opštine Surdulica oko 900 m).. Od ovih sedam planina, najviših vrhovi njih pet se nalaze na teritoriji opštine Surdulica. Najviši vrh Bohovske planine je u Bugarskoj, a najviši vrh Besne kobile nalazi se na granici opština Vranje i Bosilegrad.

Područje opštine Surdulica, na jugoitostoku Srbije, izrazito je planinskog karaktera.

Vardenik

Vardenik je planina u obliku potkovice, a pruža se pravcem jugozapad-severoistok, gde se prvi obronci Vardenika uzdižu odmah iznad desne obale Južne Morave, a planina se završava na Vlasinskoj visoravni.Niži delovi Vardenika nalaze se i na području opštine Vladičin Han. Dominantni, kupoliki vrh Veliki Strešer (1.876 m), najviši na Vardeniku, najviša je tačka opštine Surdulica i najviša tačka na planinama oko Vlasine.

U vlasinske planine ubrajaju se i Čemernik, Gramada i Tumba, a opština Surdulica od svih njih jedino Tumbu (1277 m) ne zahvata. Istovremeno, u neposrednoj blizini Vardenika su i planine Valozi (1830 m), Gloška planina (1756 m) i Besna kobila (1923 m), koje ne spadaju u vlasinske planine, već u planine Bosilegradskog Krajišta, pa se može reći da je Besna kobila najviša planina Krajišta. Ostale planine Bosilegradskog Krajišta su Izvorska Rudina (1240 m), Čudinska planina (1296 m), Bele vode (1830 m), Dukatska planina (1705 m), Donjoljubatska planina (1532 m) i Crnook (1881 m).

Dakle, Vardenik je, posle Besne kobile, najviša planina jednog velikog planinskog područja. Sve ove planine spadaju u stare gromadne planine rodopskog masiva, i poprilično po izgledu i visini nalikuju jedna drugoj. Viši delovi su otvoreni, pod pašnjacima, a niži i srednji delovi ovih planina obrasli su gustom, stoletnom listopadnom šumom. Posle drugog svetskog rata planski su na pojedinim područjima zasađeni i četinari. Po bilu Vardenika, od 1878. do 1919.godine, vodila je i tadašnja državna granica Srbije i Bugarske.

Na Vardeniku, pod Velikim Strešerom, ali sa različitih strana njegove kupe, izviru tri reke, važne za Surdulicu. Reka Vrla je najduža reka na području opštine Surdulica, pritoka je Južne Morave u koju se uliva u Vladičinom Hanu. Nedaleko od izvora Vrle, njen potencijal iskorišćen je za flaširanje vode za piće, i u selu Topli Do je otvorena fabrika “Vlasinska rosa”. Svojevremeno ne baš tako uspešna investicija kompanije “Simpo”, svoju novu šansu iskoristila je posle preuzimanja od stane novog partnera, američke “Koka kole”. Ova investicija veoma je važna za ekonomski rast Surdulice i poboljšanje životnog standarda njenih stanovnika. “Vlasinska rosa” je brend koji je priznat i tražen i na tržištima u inostranstvu. Na reci Vrli izgrađene su dve od četiri hidroelektane iz sistema Vlasinskih hidroelektrana: posmatano nizvodno, najpre se dolazi do elektrane “Vrla 1”, sa četiri turbine, a par kilometara ispod ove izgrađena je i “Vrla 2” sa jednom turbinom. Romanovska reka najveća je pritoka Vrle, u nju se uliva u centru Surdulice. Masurička reka se u Vrlu uliva ispod sela Alakince, par kilometara nizvodno od Surdulice. Zanimljivo je, eto, da tri reke izviru sa tri strane Velikog Strešera, a posle se, ulivom dve reke u Vrlu, na neki način sjedinjuju.

Reka Vrla istovremeno razdvaja i zapadni deo Vardenika od istočnog dela planine Čemernik, pored Vrle je istrasiran i put koji od Surdulice vodi do Vlasinskog jezera i dalje do Bugarske, ili Crne Trave ili Bosilegrada (na mestu Promaja kod Vlasinskog jezera se nalaze dve velike raskrsnice).

Pored Velikog Strešera, najviši vrhovi Vardenika su Mali Strešer (1757 m), Obršina (1734 m), Bezimeni vrh (1727 m) i Trenin grob (1657 m).

Postoji više pravaca kako se popeti na vrh Veliki Strešer. Nekome će se učiniti i atraktivni prelazak dve planine odjedanput, Besne kobile i Vardenika, pravcem koji počinje kod planinarskog doma “Besna kobila”, iznad sela Kriva Feja, a potom se ide preko vrha Besna kobila, pa pored “ruskog spomenika” (u čast ruskim vojnicima koji su 1923.godine izgradili put Vranjska Banja – Bosilegrad), do vrha Veliki Strešer, sa spuštanjem u selo Topli Do. Ova deonica duga je 25 kilometara.

Na Veliki Strešer uspon se može izvršiti i sa Vlasinskog jezera, iz Vlasine Okruglice i Promaje. Ovim bi se do Velikog Strešera prešlo preko celog severoitočnog grebena Vardenika, preko Pandžinog groba i Viljeg kola. Dobrih pet sati bilo bi potrebno za izlazak na Veliki Strešer.

Na Veliki Strešer može se krenuti i iznad Surdulice, iznad mesta Kalifer, preko vrha Crešnja (1230 m). Široki put lagano se penje kroz stoletnu šumu. Iz šume se izlazi kod nekadašnje farme na Vardeniku. Odavde se već vidi moćna strešerska kupa. Staza vodi do podnožja kupe, a onda treba savladati dvestotinak metara visinske razlike, do samog vrha. U jednom pravcu, potrebno je nekih pet sati za uspon ovim pravcem.

Postoji još jedna dugačka trasa uspona na Veliki Strešer, ako se malo iznad Surdulice, uspon započne u selu Donje Romanovce, pa se preko Gornjeg Romanovca prati uzvodno Romanovska reka. Kao i iz bilo kog drugog pravca, i ova staza će doći do podnožja kupe.

Svakako najpoznatije i najpopularnije polazno mesto za uspon na Veliki Strešer je selo Topli Do i fabrika vode “Rosa”. Odavde je uspon najkraći, i najstrmiji.

Dve su varijante uspona od Toplog Dola. Svakako se savladava 800 metara visinske razlike, ali to se može učiniti najoštrijom mogućom varijantom, a može i nešto blažom.

U prvoj varijanti, čija je dužina samo 4,5 kilometara, sa široko puta malo iznad fabrike vode, skreće se ka čuvenoj baba-Bosiljkinoj kući, gde se put i završava. Odatle, strmo kroz šumu. Nagib je veoma izražen, a na takvom terenu je čak silazak teži i zahtevnji. Nema nijedne ravne deonice. Kao da je neko povukao pravu liniju do vrha.

Druga varijanta za uspon od Toplog Dola je ipak prijatnija, lepša, i otvara vidike. Umesto da se skrene za baba-Bosiljkinu kuću, nastavlja se sa praćenjem širokog puta na koji smo zakoračili kod fabrike vode. Ovaj put koristi se za prilaz razasutim mahalama Toplog Dola, ali i za potrebe izvorišta i komora fabrike vode. Ova staza duža je oko 2 kilometra u odnosu na onu najstrmiju, doduše i ona sadrži dve strmije deonice, ali je sve blaže u odnosu na prvu varijantu. Sa široke staze skreće se kod druge komore fabrike vode, na nadmorskoj visini od 1400 metara, naglo ulevo, i ulazi se na puteljak sa koga se već može jasno videti Vlasinsko jezero i okolne planine, sve do Ruja. Sledi nešto oštriji uspon do male četinarske šume. Potom se izlazi na široki plato, i uspon je u narednoj denoci ravnomeran, i ne oseti se. Na kraju platoa već se može videti veličanstveno bilo od Malog Strešera, levo, ka Velikom Strešeru, desno. Cilj ili ciljevi su vidljivi, to znatno olakšava dalje napredovanje. Mali Strešer takođe je kupolikog oblika. Sa platoa odakle ih prvi put jasno vidimo, vidi se i podnožje kupe Velikog Strešera, do koga ova trasa i dolazi. Pre dolaska ispod kupe, još jedna kraća strma deonica kroz stoletnu šumu preostaje da se savlada, ali i to prolazi bez problema.

Vardenik je sav ispresecan šumskim putevima. Preko leta, ovde dolaze berači lekovitog bilja, borovnica, malina i kupina, i pečurkari. Vardenik, skoro do samog Velikog Strešera, obiluje biljem, šumskim voćem i gljivama. Po suvom vremenu, čak se i na Veliki Strešer može izaći terenskim vozilom. Podnožje kupe zaobilazi široki put, koji se na nekoliko mesta odvaja ka samom vrhu. Podnožje se nalazi na nekih 1680 metara nadmorske visine. U zavisnosti od brojnosti planinarske grupe i od toga da li se uspon vrši po snegu, ova zadnja deonica može se savladati za pola sata do jednog sata. Sve vreme, sa kupe Velikog Strešera, valja gledati na sve strane sveta, zato što su vidici skoro savršeni. Ono potpuno savršenstvo doživeće se u pogledu sa samog vrha. U punom krugu od 360 stepeni, vide se planina Čemernik, Vlasinsko jezero, planina Gramada, planina Ostrozub, planina Tumba, planina Talambas, Suva planina, Vlaška planina, Greben planina, planina Rudina, veličanstvena planina Ruj, a u Bugarskoj se vide Vitoša, Rila i Pirin! Da ne govorimo o tome kako se jasno vide Milevska planina, Valozi, Gloška planina, Crnook, Besna kobila, Osogovo, Šar planina, Kukavica, Radan! Zanimljivo, gradsko jezgro Surdulice se ne može videti, zaklonjeno je nižim vrhovima Vardenika, ali se vidi surduličko naselje Belo Polje.

Veliki Strešer je vetrovit vrh. Na njemu se formira ruža vetrova, i duva i zimi i leti. Zimi se temperatura spušta i ispod minus dvadeset stepeni, leti je prijatno.

Na nekih pola sata hoda od Velikog Strešera je i vrh Mali Strešer. Nije teško doći i na ovaj vrh. Kada smo već na Malom Strešeru, možemo produžiti bilom prema Bezimenom vrhu i vrhu Obršina, a onda se spustiti na široku stazu, koju u nivou Malog Strešera napuštamo radi spuštanja prema fabrici vode u Toplom Dolu.

Zoran Pavlović Paća, najbolji planinarski vodič Srbije svih vremena, Veliki Strešer smatra svojim omiljenim vrhom. Vodio je evidenciju do svog stotog uspona na Veliki Strešer, što se odigralo 2015.godine. Posle toga, prestao je da beleži uspone na ovaj vrh, a i dalje ga redovno pohodi.

Planinarsko društvo “Preslap” iz Niša, pokrenulo je održavanje međunarodnog uspona na Vardenik. Prva ovakva akcija održana je novembra 2017. godine, kada je učestvovalo preko 130 planinarki i planinara iz Srbije, Bugarske i Severne Makedonije. Intenzivno se radi na osnaživanju ovog uspona i uspostavljanju jedne ozbiljne planinarske tradicije.

Miroslav Dokman

Foto: Miroslav Dokman / Zoran Pavlović Paća