Razgovori: Magdalena Vasilčin Doža, profesorka bugarskog jezika u penziji i pesnikinja

   Poezijom i istraživačkim knjigama od zaborava čuva palćenski jezik i kulturu

    Magdalena Vasilčin Doža iz Pančeva po ocu je Palćenka-Bugarka, koja je oduvek želela da nauči jezik svojih predaka, kao i da ostavi neki pisani trag o istoriji Ivanova – mesta u kojem i danas žive Palćeni u Srbiji. Kad je otišla u penziju posvetila se učenju palćenskog jezika, prevođenju svoje poezije na palćenski, ali i prikupljanju informacija i fotografija o istoriji Ivanova kako bi za buduće generacije sačuvala od zaborava identitet ove male zajednice.

   Koautorka ste “Zbornika ivanovačkih Palćena Bugara” objavljenim na palćenskom i srpskom jeziku 2011. godine, zajedno sa Augustinom Kalapišem. Kako je došlo do te saradnje?

   To ima dugu predistoriju. Diplomirala sam na Filološkom fakultetu u Beogradu u grupi za južnoslovenske jezike i opštu lingvistiku, a uža specijalnost mi je bugarski jezik. Kada sam planirala da upišem postdiplomske studije, uzela sam jedan magnetofon i išla po Ivanovu snimajući govor meštana. Od tih planova nije bilo ništa, život me je nekako zavrteo na drugu stranu, ali trideset godina kasnije vratio me je ponovo tu, da završim ono što sam odavno započela. Uvek sam želela da napišem nešto o Ivanovu. Moj otac je poreklom Palćen Bugarin, a majka Sekelj Mađarica. Majka nas je još kao decu jako dobro naučila mađarski, a otac koji je i sam izuzetno dobro govorio mađarski nije se potrudio da nas nauči palćenski jezik. Zato sam i diplomirala na bugarskom jeziku, želeći da ga naučim. Međutim, književni bugarski i palćenski jesu srodni, ali to nije jedan isti jezik. Kada sam kasnije nastavila intenzivnije da odlazim u Ivanovo, kada sam imala više slobodnog vremena,  učlanila sam se u KUD “Ivanovo 1868” sa kojim smo odlazili u Varnu na gostovanja. U Kulturno-umetničkom društvu bio je i Augustin Kalapiš, sa kojim sam počela da razmišljam šta i kako napisati o Ivanovu. Vratila mi se želja da napravim neki almanah o Ivanovu. Zajedno s Kalapišem napravljen je mali Ivanovački zbornik, koji je kao projekat finansiran od strane Sekretarijata za kulturu Vojvodine, ali je bio u CD formatu. To nas nije zadovoljilo, pa smo nastavili da radimo dalje na prikupljanju materijala, jer smo želeli da ostane trag u papirnom formatu o istoriji Palćena. Prikupljali smo materijal više od sedam godina i tek 2011. godine je knjiga objavljena u 300 primeraka. Primerci ovih knjiga bi trebalo da se nalaze u Zavičajnoj biblioteci Grada Pančeva.

   U Zborniku ste se dotakli i specifičnosti jezika i pisma Palćena. Bugarsko pismo je ćirilično, međutim Palćeni pišu latinicom i koriste 33 slova. Objasnite nam to.

   O Palćenima je prvi put pisano još u II veku posle Hrista. To je ranohrišćanska zajednica koja je formirana na tlu današnje Jermenije. Kada je Vizantija počela da širi hrišćanstvo, po svaku cenu je htela da kooptira Palćene. Međutim, Palćeni su bili protiv ikona, nisu hteli da prihvate mnoge postulate Vizantijske crkve i to im se osvetilo na ružan način. Carica Teodora je razapela čak 200.000 Palćena. Posle toga vizantijski car Jovan je pomislio da bi Palćeni mogli biti dobra odbrambena snaga nadirućim Bugarima, tako da su Palćeni preseljeni prema azijskom delu kako bi bili živi bedem od prodiranja Bugara. S Bugarima su Palćeni sklopili prijateljstvo i vremenom se utopili u Bugare, ali su i dalje odbijali da prihvate vizantijsko hrišćanstvo. U vreme Cara Borisa, tokom druge polovine 9. veka Palćeni su se povlačili ka severu, gde su bili rudari Sasi. Palćeni su tamo živeli do 15. i 16. veka, kada su počeli da ih posećuju i prvi misionari iz Dubrovnika i Bosne što je dovelo do toga da prihvate latinično pismo. Dakle, latinica je među Palćenima u upotrebi otprilike od 15. veka. I pored mešanja s drugim zajednicama, i mešovitih brakova, Palćeni su ipak uspevali u najvećoj meri da ostanu samostalna zajednica uz veliki broj sklapanja brakova isključivo među Palćenima. Zbog najezde Turaka u 17. veku su Palćeni počeli da se sele u Rumuniju ponevši sa sobom govorni jezik tadašnje Bugarske. Vekovna lutanja po Banatu dovela su do toga da se rečnik Palćena bogatio rečima mađarske i rumunske zajednice. Palćeni su konzervirali jezik koji su poneli, bugarsku osnovu, nastavili su da je neguju uz leksiku sredine kroz koju su se kretali. Azbuka je drugačija, ima na primer tri slova A, dva slova E. Palćeni kao povrtari najčešće su u istoriji bili uz Mađare, pa se to mešanje s mađarskim jezikom može prepoznati u govoru Palćena.

   Prva knjiga u Srbiji koja je objavljena na palćenskom jeziku je Vaša zbirka pesama “Ako me još ima” 2008. godine, nakon koje ste objavili i trojezičnu zbirku pesama “Spoznaja stvarnosti”, a zatim je svetlost dana 2011. godine ugledao i „Zbornik ivanovačkih Palćena Bugara“.

   Moja prva zbirka pesama na srpskom i palćenskom objavljena je povodom 140 godina od naseljavanja Palćena u Ivanovu. To je bio odličan povod za objavljivanje prve knjige na tom umirućem jeziku. U to vreme još uvek nisam govorila palćenski, jer me otac nije naučio taj jezik, a kao što sam rekla, na fakultetu sam učila književni bugarski. Udruženje “In Medias Res” iz Pančeva je tri godine zaredom organizovalo radionice učenja cincarskog i palćenskog jezika, zahvaljujući kojima sam ispunila davnašnju želju i savladala jezik svojih predaka, odnosno jezik svog oca. Sada mogu da se sporazumevam na palćenskom jeziku, ali i dalje poeziju pišem na srpskom pa je zatim prevodim. Sledeća zbirka pesama je bila trojezična, jer ipak imam i majku koja je Mađarica i u znak poštovanja prema njoj deo svojih pesama želela sam da prevedem i na mađarski. Pesme na sva tri jezika su identične, izvorno sam ih pisala na srpskom, većinu prevoda na mađarski sam radila sama, korekturu je radila moja draga prijateljica Marija Trajković, devojačko Ileš, a pesme su prevedene i na palćenski kao još jedan doprinos očuvanju tog jezika. Postoje još neka štiva na palćenskom koja sam ja prevodila, kao što je “Istorija Palćenstva” Karola Telbisa iz 19. veka, ali koja nisam do sada uspela da objavim. Jedno vreme sam imala želju da sa Augustinom Kalapišem idem po Ivanovu da snimam starije osobe, da nam pričaju skaske, stare palćenske priče i da ih objavimo da se ne zaborave. Međutim, tu ideju još uvek nismo realizovali.

   Na koji način se mladi Palćeni odnose prema svom poreklu i nastoje li da očuvaju svoj jezik i kulturu?

   Palćeni su mnogo aktivniji u Rumuniji. Oni tamo i na fakultetu uče taj jezik, imaju i svoje srednje škole. U pitanju su Staro Bešenovo i okolina, gde su Palćeni najviše koncentrisani, a ima ih dosta i u okolini Temišvara. Palćena ima svugde u svetu, ima ih i po Srbiji, pa i u Pančevu danas žive palćenske porodice ili porodice u kojima je jedan od roditelja Palćen. Među mladima ima onih koji govore palćenski jezik, ima onih koji ga razumeju, ali neki jednostavno neće da ga govore. U porodicama se govori palćenski, tako da ga uglavnom svi razumeju, ali se govori i mađarski. Ono što je dobro, to je da mnoge mađarske porodice, pogotovo stariji takođe znaju palćenski. Često se prepričava kako kad se sretnu dvoje Ivanovčana, počnu da pričaju na palćenskom, nastavljaju na mađarskom, a razgovor završavaju na srpskom. Deca danas, mada mislim da smo i mi bili takvi kao mladi, ne tragaju mnogo za korenima. To će ih, nadam se, tek kasnije stići. U palćenskim porodicama deca govore palćenski, znam to pouzdano. Nadam se da će jednog dana preneti jezik na svoju decu. Znate, iz nekog inata što me otac nije naučio palćenskom kad sam bila dete, upisala sam studije bugarskog, jer tada nisam znala da palćenski nije isto što i književni bugarski. Tek u zrelim godinama, na radionicama palćenskog sam uspela da naučim taj jezik. Žao mi je što “In Medias Res” više nije u mogućnosti da organizuje jezičke radionice poput cincarskog i palćenskog. One su bile organizovane u Pančevu i Ivanovu. Bile su posećene. U jednoj sezoni u Pančevu bilo nas je 15 do 20 koji smo redovno pohađali te časove. Osim nas odraslih, bilo je i dosta mladih. Međutim, problem jezika je što se lako zaboravlja ako se ne koristi. Na časovima u Pančevu smo puno naučili, ali ga ne koristimo. To je mrtav kapital, kojem posle toliko godina otkako su prestale radionice, treba mnogo da ponovo oživi. Ukoliko bi želeli da “ožive” jezik, mladi bi morali neko vreme da se kreću u palćenskoj zajednici i samim tim ožive i svoj identitet. Međutim, plašim se da od toga nema ništa. Svi uče i koriste engleski.

   U Srbiji postoji samo pet knjiga na palćenskom jeziku zahvaljujući Augustinu Kalapišu i Vama. Plašite li se da će to ostati jedine objavljene knjige na palćenskom?

   Ukoliko Augustin i ja ne budemo ponovo pokrenuli neku akciju, ili ukoliko ne budemo realizovali neku od naših ideja, možda sam skeptik, ali čini mi se da će ovih pet knjiga biti prve i poslednje koje su štampane na palćenskom jeziku u našoj zemlji.

   Zašto je važno očuvati sopstveni identitet?

   To je komplikovano objasniti. Ja sam to, Palćen-Bugarka po ocu, Sekelj-Mađarica po majci, to je moj identitet. Nikada mi ranije to nije bilo važno, a onda sam vremenom postala ponosna na to što jesam. To je nešto što je urođeno u čoveku i što jednom mora da izađe na površinu. Globalizacija društva veoma utiče na gašenje malih nacionalnih zajednica i izumiranje jezika. To se na neki način desilo i Palćenima. Veliki broj Palćena iz Ivanova otišao je u Švedsku 1975. godine. Kada je ugašena fabrika dugmadi “Inga” veliki broj ivanovačkih porodica je otišao u Švedsku, poprimili su sve navike, forme ponašanja i jezik sredine i uverena sam da retko koja od tih porodica danas ima bilo šta od jezičke palćenske tradicije.

Izvor: Komšijske novosti