Područje opštine Dimitrovgrad, utočište je za mnoge autohtone rase. Među njima se svakako izdvaja buša, stara rasa goveda koja je iz Srbije bukvalno istisnuta tokom druge polovine XX veka. Goveda u tipu buše danas čine više od jedne četvrtine rasnog sastava goveda na području opštine.
Ova rasa spade u grupu kratkorogih goveda – Bos brachyeros europeus. Poznata je i pod nazivom ilirsko govedo, malog je rasta, ali izrazito otporno. Na ovom području se gajila vekovima kao i tzv. sivo iskarsko govedo. Upotrebljavana je za rad, ali i proizvodnju mleka i mesa.
Nakon Drugog svetskog rata počinje industrijalizacija poljoprivrede i dovođenje priplodnjaka inostranih rasa goveda. Naše stare rase, uključujući i bušu, označene su kao nasleđe nazadne i primitivne prošlosti kome nema mesta u razvoju “naprednog” društva. Namera tadašnjih stratega je bila da te stare rase pretope u rase koje daju veću količinu mleka i mesa. Nakon oberintalske rase i švajcarske braon rase goveda, tzv. montafonca, usledilo je popularisanje simentalske rase goveda koja je konačno programom veštačkog osemenjavanja potisnula sve ostale sa ovog područja. Iako je takvih pokušaja pretapanja bilo još u periodu pre Prvog svetskog rata, nasilne mere koje je su sprovođene pod plaštom “agrarnih reformi” posebno pedestih i šesdestih godina prošlog veka, dovele su do nestanka buše iz većeg dela bivše Jugoslavije, uključujući i područje Dimitrovgrada-Caribroda.
I tako je bilo do 2001. godine kada je u Srbiji otpočelo interesovanje pojedinaca iz tadašnjeg Saveznog zavoda za biljne i animalne genetičke resurse, kasnije Ministarstva poljoprivrede, za očuvanje ove rase. U početku je bilo registrovano nekoliko buša u kuršumlijskoj opštini, u selu Babice, na imanju Perice Stojadinovića, a kasnije je 2005.godine u Dimitrovgrad dopremljeno par buša iz Bujanovca.
Buša po imenu Gara, jedna od prve dve buše koje su 2005. dopremljene u Dimitrovgrad
Njihov broj se postepeno povećavao, a ključnu ulogu je odigralo gazdinstvo Milutina Nikolića iz Beograda koji je u Gornjem Krivodolu i Smilovcima otpočeo uzgoj 80 goveda u tipu buše. U periodu od 2010-2012.godine sredstvima Svetske banke, Ministarstvo poljoprivrede je sufinansiralo nabavku buša na još nekoliko gazdinstava u caribrodskom kraju, ali i u drugim opštinama Stare planine.
Danas, skoro nekoliko decenija od “iskorenjivanja” buše, ova rasa se postepeno vraća na pašnjake širom Srbije. Prema evidenciji Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede u Srbiji je u 2018. godini registrovano 1274 grla buše. Od toga 582 grla ili više od 40% se nalazi na području opštine Dimitrovgrad. Ove buše, smeštene na nekoliko gazdinstava u Gornjem Krivodolu, Smilovcima, Brebevnici, Borovskom polju, čine skoro 29% ukupnog broja goveda na teritoriji opštine.
U pogledu procentualne zastupljenosti u rasnom sastavu goveda, jedino opština Crna Trava ima viši procenat zastupljenosti buše, od oko 120 goveda na području cele opštine, preko 55 grla je u tipu buše, što je preko 45% od ukupnog rasnog sastava. Za povratak buše u Srbiju, svakako presudnu ulogu imaju državni podsticaji u iznosu od 30.000 dinara za grla starija od dve godine, 18.000 dinara za grla od 6 do 24 meseci starosti i 12.000 dinara za grla mlađa od 6 meseci.
Buša jeste rasa koja daje male količine mleka, ali njeno mleko sadrži viši procenat proteina i mlečnih masti, a njeno meso je sa visokim sadržajem nezasićenih masnih kiselina. Meso buše ima ukus mesa divljači. Očuvanje buše, kao i drugih autohtonih rasa ima osim ekološkog, etički i ekonomski značaj. Njeni geni predstavljaju osiguranje za opstanak savremenog stočarstva. To se pokazalo i tokom epidemije virusnog oboljenja plavog jezika koje je 2014. i 2015. zahvatilo područje Srbije. Tada je buša pokazala izuzetno visok stepen otpornosti, na području opštine Dimitrovgrad, obolelo je samo jedno grlo buše, za razliku od simentalske rase goveda. Ova rasa na najbolji mogući način koristi zapuštene pašnjake, što ostavlja značajne ekološke i ekonomske efekte. U situaciji kada su ogromne površine pašnjaka širom Srbije zapuštene i izložene procesu obrastanja žbunjem i drugim pionirskim vrstama kao što je kleka i breza na velikim nadmorskim visinama, buša postaje sve zanimljivija.
Buše na pašnjaku “Pregrada” iznad sela Senokos, 2010. godina
To je rasa koja se relativno dobro brani od predatora (vuk, šakal), a njena otpornost je čini pogodnom za boravak na otvorenom tokom cele godine. Za sve autohtone rase, a naročito za bušu, važi pravilo: “Malo daje, ali još manje traži zauzvrat”. Veći deo buša u dimitrovgradskoj opštini je u sistemu organske proizvodnje, a deo mesa buše sa ovog područja se servira u hotelu “Zira” u Beogradu i nekim drugim restoranima. Budućnost ove rase kako na ovom području, tako i u celoj Srbiji, leži u njenoj što masovnijoj upotrebi u pašnom tovu odnosno sistemu krava-tele, naročito u svetlu postojećih sporazuma o izvozu goveđeg mesa za tržište Turske, EU i drugim tržištima. Međutim, navedena tržišta trenutno preferiraju meso simentalca i drugih mesnih rasa, tako da postoji potreba naučnih istraživanja koja će nedvosmisleno ukazati na prednosti mesa buše, a nakon toga isto iskoristiti za upoznavanje domaće javnosti sa kvalitetom buše i važnošću njenog očuvanja.
Redak tip tzv. tigraste buše, gazdinstvo Milutina Nikolića, Gornji Krivodol
Poređenje buše i simentalske krave, Borovsko polje, gazdinstvo Miodraga Momčilova
Uzimajući u obzir mogućnost promene politike državnih podsticaja za autohtone rase, a dešavalo se u određenim periodima nakon 2000. da budu i ukinuti, neophodno je graditi imidž buše ne kao primitivne nisko produktivne rase, već kao rase koja daje kvalitetno, posebno meso i rase koja osim što predstavlja deo naše tradicije i istorije, pomaže održavanje planinskih pašnjaka.
Sergej Ivanov
Foto: Sergej Ivanov
