Herodot, “otac istorije”, opisivao je Peonce, drevni narod sa područja Trakije, Dardanije i Makedonije, kao najnaprednije uzgajivače i trgovce govedima u svoje vreme. Peonci su goveda uzgrajali na području koje danas nazivamo Balkanskim poluostrvom, a jedan od njihovih karavanskih puteva vodio je od današnje Vlasine ili Prasiasa, kako se tada ovo mesto nazivalo, dolinom Strume, dolinom Marice, Trakijom, sve do današnjeg Istanbula. Štaviše, Peonci su od malog naselja Bizantion, na Bosforskom moreuzu, napravili važan strateški i trgovački centar za trgovinu govedima. Ovaj grad, naravno, kroz istoriju samo se još više razvijao i jačao, od cara Konstantina koji ga je dodatno izgradio, preko cara Justinijana koji je u njemu podigao crkvu Svete Sofije, današnju Aja Sofiju, kroz period Osmanlijskog carstva, sve do moderne Turske i savremenog sveta.
Herodot opisuje i veru Peonaca u svog vrhovnog boga Bela. I upravo na području na kome su Peonci obitavali i prevozili stoku ka Bizantionu, Herodot ističe jednu planinu koju su Peonci posvetili svom vrohovnom bogu. To je planina Orbelos ili Orbel.
Danas su stavovi o Orbelu podeljena, te tako ima autora koji ovu planinu posmatraju kao posebnu i nazivaju je Bela voda, a ima i onih koji je ne izdvajaju kao zasebnu, već da na celom ovom području postoji samo jedna planina – Dukat.
Akademik Jordan Zaharijev je pre više od sto godina odredio da tadašnje Ćustendilsko Krajište oivičavaju planine Bela voda na jugu, Dukatska planina i Dolnoljubatska planina na zapadu, i Crnook na severu, a Čudinska planina na istoku. Oni autori koji smatraju da je Dukat planina mnogo prostranija od onoga što je odredio akademik Zaharijev, stave su da su i Bela voda, i Dukatska planina i Dolnoljubatska planina, zapravo “utopljene” u veliku Dukat planinu, iako je akademik Zaharijev detaljno opisao i kako se ove četiri planine razgraničavaju.
Jedan vek posle akademika Zaharijeva, dalja istraživanja ovog područja sprovodi Branko Mitov iz Bosilegrada.
Planina Bela voda, danas je smeštena na krajnjem jugoistoku Srbije i krajnjem severoistoku Severne Makedonije, u slabo naseljenim oblastima koje su daleko od pravaca komunikacije. Severno od Belih voda, njoj najbliža planina, jeste Crnook. Zapano je Dukatska planina, istočno je Čudinska planina, južno je Goleško polje. Najviši vrh Belih voda je Golemi vrh, visok 1876 metara. Drugi po visini vrh je Anište, sa 1786 metara, koji se nalazi na granici Srbije i Severne Makedonije, a od Golemog vrha je udaljen jedan kilometar južnije. Golemi vrh se nalazi na mestu gde se susreću atari sela Gornje Tlamino, Karamanica i Doganica, u opštini Bosilegrad.
Kao i većina planina na jugu Srbije, tako je i Bela voda u svojim višim delovima ogoljena, sa mnogo zaobljenih vrhova jedan blizu drugoga, sa kojih se pruža fenomenalan pogled. U nižim delovima je pod gustom, stoletnom, listopadnom šumom.
Branko Mitov trasirao je zanimljiv put za uspon na planinu Bela voda. Uspon počinje u selu Gornje Tlamino, do koga se dolazi kada se iz Bosilegrada krene ka graničnom prelazu Ribarci, i neposredno pre njega skrene se desno, uz Brankovačku reku, i prođu se sela Brankovci, Rikačevo, Bistar i Donje Tlamino. Gornje Tlamino je od Bosilegrada udaljeno 35 kilometara.
Gornje Tlamino je mesto, možda i jedinstveno u svetu, za israživače i ljubitelje geografije, zbog svojevrsnog velikog kurioziteta. Naime, Gornje Tlamino, selo u Srbiji, polazna je tačka za odlazak na dve krajnje geografske tačke dve različite države. Iz Gornjeg Tlamina, preko sela Žeravino, može se popeti na vrh Šupal kamak (1337 m), na Čudinskoj planini, na tromeđi Srbije, Bugarske i Severne Makedonije, i to je najzapadnija tačka Bugarske. Takođe, iz Gornjeg Tlamina staza vodi bilom planine Bela voda, sve do vrha Anište (1786 m), koji je krajnja severna tačka Severne Makedonije.
Kada se iz Gornjeg Tlamina, sa oko 1100 metara nadmorske visine, izađe na bilo Elenički rid, na oko 1600 metara nadmorske visine, u nastavku, u pravcu zapada i jugozapada, ukazaće se tri kupolika vrha Belih voda: Rije (1697 m), Bezimeni vrh (1760 m) i Golemi vrh (1832 m). Vrh Anište, za sada, zaklonjen je Golemim vrhom. Bilom planine, vodi staza, neposredno ispod Ruja i Bezimenog vrha, ka Golemom vrhu. Nije preveliki napor, a zaista je lepo, popeti se i na Rije i Bezimeni vrh. Silazak svakako vodi na glavnu stazu.
Na severnim padinama Golemog vrha, nalazi se izdašan izvor Bele vode, na koji valja svratiti i okrepiti se. Sa izvora, doduše, nešto je strmiji uspon na Golemi vrh, ali to ne traje dugo. Zato se sa Golemog vrha vide sve planine juga Srbije, i još mnoge u Severnoj Makedoniji i Bugarskoj. Kao na stranicama geograrskog atlasa, uočavaju se Strvna, Besna kobila, Vardenik, čak i Vlasinsko jezero, planina Gramada, Milevska planina, planina Valozi, od susedne Gloške planine odvojena prevojem Lisinski preslap, dominantni Crnook, Čudinska planina, Vitoša, Osogovske planine.
Podjednko lepi vidici su i sa vrha Anište. Na severnim padinama Aništa, na onima koji gledaju ka Golemom vrhu, izvire reka Pčinja. Ceo masiv planine vode pripada Egejskom slivu, s tim što je dodatna vododelnica na Golemom vrhu. Do Golemog vrha, svi potoci teku ka Jarešničkoj reci i Brankovačkoj reci u reku Strumu, dok se sa Aništa potoci slivaju ka Pčinji.
Za povratak sa Aništa i Golemog vrha, trasirana je staza koja vodi bilom planine, ka selu Karamanica i dalje do Gornjeg Tlamina.
Bela voda je visoka planina, retko naseljena, i čini se da se o njoj nedovoljno zna. Pomalo je svojim položajem i skrivena, ali itekako vredi pohoditi je.
Miroslav Dokman
Foto: Miroslav Dokman / Nenad Aleksandrov
