Ranko Bugarski: Ideologija nacionalnog jezika diskriminiše sve druge jezike, posebno jezike nacionalnih manjina

„Nacionalni jezik, posmatran kao izolovani pojam, nosi pozitivno obilježje kao jedan od atributa nacije. Isto važi i za standardni jezik, jezički varijetet koji se smatra najčistijom, najvažnijom oznakom nacinalnog identiteta, koji se njeguje kroz obrazovanje, normativni rad, koji je posebno značajan u životu jedne moderne nacije. Ali, kad se u njihovo tumačenje uključi ideologija, onda nastaje diskriminacija svih drugih jezika, posebno jezika nacionalnih manjina, kao i dijalekata, žargona, neformalnih registara, kolokvijalnog, svakodnevnog govornog jezika“, kaže u razgovoru za „Dan“ prof dr. Ranko Bugarski, redovni profesor Filološkog fakulteta u Beogradu, koji je objavio veliki broj radova iz anglistike, opšte i primenjene lingvistike i sociolingvistike. U svom referatu na „Njegoševim danima“ u Kotoru problematizovao je ideološka obilježja nacionalnog jezika i standardnog jezika u cijelom regionu bivše Jugoslavije, sada četiri države. Na srodnu temu „Ideologija i jezička politika“ sa crnogorskim primjerom govorila je i prof. dr Rajka Glušica, redovna profesorka na Filološkom fakultetu u Nikšiću. Bugarski ističe da su „Njegoševi dani manifestacija od velikog značaja za crnogorsku kulturu i sa širim odjecima, organizuje ih jedna posvećena i energična ekipa, okupljajući svake druge godine stručnjake iz regiona, te zaslužuje svaku podršku institucija vlasti“.

Koje su razlike između nacionalnog i standardnog jezika?

-Nacionalni jezik ima bar dva značenja: jedno je politički definisano kao jezik nacionalne države, nekad se to zove i „državni jezik“; drugo značenje je jezik svih pripadnika određene nacije, ma u kojoj državi živjeli, to je etnički definisano, a ne politički. Primjer za političko definisanje nacinalnog jezika je Francuska- francuski jezik se određuje kao nacionalni jezik svih državljana Francuske, ma kojim jezikom govorili kao maternjem (jer na teritoriji Francuske ima i drugih jezika) – to su „politički Francuzi“. Od njih se očekuje da govore Francuski kao nacionalni jezik. Primjer za etničko definisanje nacionalnog jezika je njemački jezik, kao jezik svih Njemaca, ma u kojoj državi živjeli, a njemački se govori u Evropi u desetak zemlja, govore ga razne nacionalne manjine i većinski jezik je u Austriji, Njemačkoj, Švajcarskoj…Standardni jezik je visoko cijenjeni, normirani oblik jezika, koji se širi kroz obrazovni sistem, kroz medije, kroz državne institucije.

Moja tema je bila „Ideologija nacionalnog standardnog jezika“ – šta znači tu „ideologija“? Ideologija se generalno definiše kao skup ideja, vrednosnih sudova, popularnih stavova u vezi sa nekim vidom jezika i nekim vidom života, najčešće u politici (politička ideologija), ali ima i u privredi raznih ideoloških šema, u kulturi i naravno, ideologija u vezi sa jezikom. Rekao sam da se nacionalni jezik po sebi, van konteksta, automatski vrednuje kao nešto pozitivno, što i jeste, ali ako se previše ideologizuje, on dobija jedno ružno naličje: ako se on uzdiže kroz ideologiju, to automatski ide na štetu svih drugih jezika koji se govore u toj državi, naročito jezika nacionalnih manjina. Ako se stalno nekome govori da je „francuski jedini zvanični i obavezni jezik na cijeloj teritoriji Francuske, a ti govori u svojoj kući što govoriš“, tu se vidi jedna razlika u vrednovanju, a takav odnos prema manjinama u svijetu se smatra neodgovarajućim. Slijedi da ideologija nacionalnog jezika diskriminiše sve druge jezike, posebno jezike nacionalnih manjina.

Analogna slabost postoji i u vezi sa ideologizacijom standardnog jezika. Šta sad ovdje biva diskriminisano: svi nestandardni oblici tog istog jezika- dijalekti, žargoni, neformalni registri, kolokvijalni, svakodnevni govorni jezik…Njih treba čuvati, a ne degradirati. Tipičan stav prema njima proističe iz ideologizacije standardnog jezika i tu nastaje diskriminacija. Čim ideologija uplete previše svoje prste u jezičku materiju, gledano ovako ili onako, tu treba imati jasne rezerve prema tome, izbjegavati diskriminaciju jedne ili druge vrste. Ideologija nacionalnog standardnog jezika kombinuje ove dvije vrste diskriminacije i u tom smislu je najnegativnija od svih. Ona diskriminiše dvostruko, diskriminiše sve što nije nacionalno i sve što nije standardno. U okviru te ideologizacije imate dvije važne vrste diskriminacije.

Kako izbjeći negativne posljedice takve ideologizacije?

-Treba se malo odmaći i psihološki i sistematski od naslijeđene glorifikacije nacije i nacionalnog jezika sjedne strane i standardnog jezika s druge strane, ne potirući ih i ne osporavajućiu njihovu vrijednost, ali osloboditi se određenih okova koja nameću, jer svako od njih ima svoje ružno naličje. Treba sačuvati ono što je pozitivno u tom sklopu, a suzbijati ono što je negativno. A u evropskoj tradiciji velikim dijelom, to negativno što je naslijeđeno još iz prošlih vremena, posebno iz 19. vijeka, to su izraženi popularni negativni stavovi prema nenacionalnom i nestandardnom, tu odmah imate različite nivoe vrijednosti, vrednovanja i to je onda diskriminacija.

U Boki se njeguje bokeški dijalekt, kroz pjesme, predstave, da li je to način da se oni sačuvaju?

-U pravu ste, dijalekte treba čuvati, ne treba očekivati da svako može svojim dijalektom da se služi u svim situacijama i funkcijama, da neki službeni dopis uputi nekoj državnoj ustanovi, piše na svom dijalektu- i to bi bilo pretjerano i neadekvatno, ali svoje mjesto dijalekt treba i dalje da ima, kao što ga ima i standardni, samo ih ne treba miješati. Umjetnost ne može sva biti na standardu.

Kakva je perspektiva statusa ćirilice u Evropskoj uniji, s obzirom da je Bugarska prva zemlja koja je u zajednicu uvela ćirilicu?

-Nijedna ustanova nije nadležna da daje svoj vječni imprimatur nekom jeziku ili nekom pismu. Postoji niz ustanova koje mogu u okviru svog domena djelatnosti da kažu: „ovi jezici su za nas zvanični jezici u EU“. Svi nacionalni jezici država-članica EU su automatski službeni jezici EU, automatski i na papiru, i oni su čak i svi radni jezici, opet na papiru, samo donekle u realizaciji. U stvarnosti, predstavnici, govornici tih jezika zastupljenih u EU, mogu da traže da im se određeni dokumenti prevode ili da se prevodi simultano izlaganje delegata na razne jezike, ali u praksi to izgleda bitno drukčije. Danas u EU izrazito preovlađuje engleski i u nešto manjoj mjeri francuski, u još manjoj mjeri njemački i italijanski. Radni jezici su formalno ravnopravni ali ne mogu se dokumenta niti diskusije prevoditi istovremeno na dvadesetak jezika i ne može se sa svakog jezika prevoditi na sve druge, nego bude jedan ili dva jezika koji služe kao obrasci, sačini se dokument na ta dva jezika, pa se onda prevodi na sve druge, ali ne sa svakog jezika pojedinačno na svaki drugi. Ta višejezičnost koja je za svaku pohvalu i vrlo je demokratična, u praksi ne može u potpunosti da funkcioniše. Razne druge organizacije, Ujedinjene nacije, imaju jedan broj jezika koji se zvanično koriste.

Ćirilica jeste preko Bugarske ušla u EU, ali to još uvijek ne znači da je ona automatski ravnopravna sa pismom, kojim se tamo služi ogromna većina država, a to je latinica. Ćirilica u regionu, ovdje u Crnoj Gori ili u Srbiji, to se dosta razlikuje. Znamo da su formalno (u Ustavu i zakonima) u Crnoj Gori ćirilica i latinica ravnopravne, ali u praksi nije baš tako. Ako hipotetički uđu u EU, one mogu da traže svoja grafička prava u smislu jezika i pisma. U Srbiji se danas zvanično insistira na zaštiti ćirilice koja je, navodno, jako ugrožena, postoje inicijative, predlozi da se latinica jako ograniči u službenoj upotrebi, ali i u ostalim domenima javne upotrebe. Ali, to su neka „domaća pitanja“. Ne bi bilo ništa senzacionalno, kad bi Crna Gora ili Srbija jednog dana ušle u Evropsku uniju, da prijave dva pisma.

Koje kvalitete lingvistička struka zahtijeva u bavljenju ovim poslom?

-Kao i u većini drugih stvari, kad je riječ o jeziku, potrebna je širina, potrebna je tolerancija, potrebno je poštovanje i svog i tuđeg, a ne samo uzdizanje onoga što se smatra svojim i odbacivanje onoga što se smatra tuđim. Potrebno je poštovati razne jezike, njegovati višejezičnost, potrebno je poštovati jezička prava govornika, to je bitna stvar, ne samo jezičke definicije nacija, nego spustiti to na nivo pojedinaca, jer na kraju, nacije su sačinjene od pojedinaca. Poštovati individualna jezička prava, pravo izbora, ako neko osjeća bliskim govor na dva jezika (dvojezični ljudi), to nije ništa izuzetno, ili neko u Srbiji i Crnoj Gori smatra da ima dva pisma, ćirilicu i latinicu, i da su oba dio njegovog identiteta, onda takva osoba treba da ima puno pravo da se služi i jednim i drugim, a ne da mu država propisuje kojim jezikom ili kojim pismom da se služi, ako on oba, ili više njih, osjeća kao svoja. To su pogrešne intervencije države. Širina, tolerancija, prihvatanje jezičkih razlika, uzajamno razumijevanje, korišćenje jezika za unapređivanje međuljudskih odnosa, a ne za podsticanje međuljudskih, međuetničkih, međunacionalnih antagonizama.

Istraživački izazovi za mlade lingviste?

-Svako bi mogao sebe negdje da „udene“, ova široka tema se može razviti u deset, dvadeset podtema.

Mirjana Draganova Popović

Foto: Mirjana Draganova Popović