Nišava i Jerma: Stanje, pretnje i izazovi na Međunarodni dan reka

Na njihov Međunaroni dan, 14. mart, reke u opštini Dimitrovgrad suočene su sa rizicima i opasnostima. Rekli bi da to nije nikakva novost u današnje doba, ali značajno je podsetiti se ključnih problema očuvanja reka.

Glavni vodeni tokovi na području opštine su Nišava, Jerma, Lukavačka reka, Visočica sa Kameničkom, Senokoškom rekom i njenim pritokama, Željuški potok, Kusovranska i Poganovska reka. Najveći izazov svakako predstavljaju planovi za izgradnju malih hidroelektrana, ali uporedo sa tim ističe se i problem nekontrolisanog odlaganja čvrstog otpada u manjim naseljima, kanalizacionih otpadnih voda, kao i pretvaranje Nišave u ravničarski rečni kanal.

Iako je prelaz iz XX u XXI vek istovremeno označio u Dimitrovgradu kraj lokalne industrije i prestanak ispuštanja otpadnih voda iz Kožare u Željuši, iz GID-a u Dimitrovgradu i dr., i dalje stanje Nišave i drugih reka nije prihvatljivo. U selima postoji praksa uklanjanja čvrstog otpada time što se baca u reku, s tim što je danas, uprkos značajno manjem broju ljudi u selima, količina neorganskog i sporo razgradivog otpada mnogo veća nego ranije. Sistem za prečišćavanje otpadnih voda u Dimitrovgradu, izgrađen kao jedan od pionirskih poduhvata u tadašnjoj Jugoslaviji, danas je van funkcije, a celokupna količina otpadnih voda iz grada i okolnih sela se bez tretmana izliva u Nišavu. Slično je stanje i sa Lukavačkom rekom koja je verovatno mikrobiološki i najzagađenija, a izgrađeni kanalizacioni sistem naselja ne funkcioniše.

Branislav Dimitrov, master ekologije, u sklopu projekta “Uključivanje lokalne samouprave i lokalne zajednice u zaštitu biodiverziteta potoka na području jugoistočne Srbije”, finansiranog od strane The Rufford Foundation, sproveo je istraživanje o ekološkom stanju Nišave i njenih pritoka.

“Fizičko-hemijska i mikrobiološka analiza koju je izvršio na moj zahtev Zavod za javno zdravlje iz Pirota pokazala je izraženo mikrobiološko i organsko zagađenje reke Nišave i Lukavačke reke što značajno ograničava njihovu upotrebnu vrednost” – kaže Dimitrov.

Istovremeno, ovaj mladi ekolog je tokom istraživanja utvrdio da u određenim pritokama Nišave obitavaju čak i retke, endemske i strogo zaštićene vrste. Dimitrov planira da tokom godine javnost detaljnije upozna sa rezultatima sprovedenog istraživanja.

Dodatan problem za reku Nišavu, osim otpadnih voda, predstavlja i njeno postepeno prevođenje u rečni kanal, nalik ravničarskim područjima. Prostornim planom područja infrastrukturnog koridora Niš – granica Bugarske planiran je dalji nastavak kanalisanja korita Nišave od Dimitrovgrada do granice sa Republikom Bugarskom. U vezi s tim, biolog Slobodan Cvetkov i nekoliko lokalnih udruženja i pojedinaca, predložili su da se u novom prostornom planu opštine Dimitrovgrad jasno definiše način uređenja korita kako se Nišava ne bi pretvorila u običan kanal.

“Dosadašnji način produbljivanja korita Nišave uz uklanjanje stabala duž obale i ugradnju kamene obale, nisu prihvatljivi u pogledu očuvanja biljnog i životinjskog sveta reke Nišave i to značajno narušava tradicionalnu i prirodnu oblikovanost jedne reke. Nekadašnji profesor sa katedre za hidroekologiju i monitoring Biološkog fakulteta sa Sofijskog univerziteta ’Sv.Kliment Ohridski’, inače rođen u Dimitrovgradu, od familije Todora Gradinskog, oštro se protivio kanalisanju Nišave i pokušavao je u nekoliko navrata da pokrene biološku obnovu korita reke” – izjavljuje biolog Slobodan Cvetkov.

On je zajedno sa profesorom Bojanom Bojanovskim predlagao da se obnove vrbaci duž korita reke i da se oni posade duž obale mozaično, čime bi se stvorili uslovi za obnovu ribljeg fonda kojima podvodni korenov sistem predstavlja stanište , ali bi se istovremeno pružilo utočište za mnoge vrste ptica i sisara, poput vidre i sl.

“Prirodno je da jedna reka ima i brzake i tihu vodu, a ne monotoni tok, zato u regulisanje Nišave treba da budu uključeni i hidroekolozi, a ne samo građevinski inženjeri” – dodaje Cvetkov.

Nažalost, osim odsustva lokalne i nacionalne svesti o značaju očuvanja prirodne uređenosti Nišave, prepreku za sprovođenje ove inicijative predstavljaju i kruti propisi i suženo rasuđivanje nadležnih republičkih institucija.

Sudbinu naših reka takođe određuju i planovi za izgradnju hidroelektrana. Javnost je tokom prethodne godine u Srbiji dobro upoznata sa pojmom MHE ili male hidroelektrane. Katastrom malih hidroelektrana R.Srbije iz 1987. godine, na teritoriji opštine Dimitrovgrad predviđena je mogućnost izgradnje 12 malih hidroelektrana (MHE) koje su prikazane i u Prostornom planu opštine Dimitrovgrad.

Iako za sada nema informacija o izdatim građevinskim dozvolama za gore navedene lokacije MHE, postoje nastojanja i interesovanje određenih investitora da planirane MHE budu izgrađene. Protivnici izgradnje MHE vođeni primerima i posledicama već izgrađenih MHE u Srbiji, ističu da takve intervencije na rekama dovode do poremećaja hidrološkog režima, do unišavanja i fragmentacije staništa kako vodenih, tako i kopnenih organizama, kao i da se time omogućava da mali broj povlašćenih ubira dotacije od sredstava građana Srbije i mesečnih računa za struju koje građani plaćaju.

Ne malu pretnju rekama predstavlja i činjenica da je Prostornim planom područja posebne namene Specijalnog rezervata prirode “Jerma” rezervisan prostor za izgradnju velike vodoprivredne akumulacije “Odorovci” sa kotom brane od 600 m n.v. čime bi bilo potopljeno i crkvište “Muštar” – Manastir Svetog Jovana, najplodniji deo poljoprivrednog zemljišta doline Jerme, kao i lokalni put ka selu Petačinci.

Sergej Ivanov

Foto: Stefan Pavić / Branislav Dimitrov