U okviru nove sezone obrazovnog serijala za decu “RIZNICE SRBIJE – očima i rečima deteta” namenjenog upoznavanju prirodnog i kulturnog nasleđa Srbije, ispričaćemo vam priču o opasnom, nežnom, snažnom i ugroženom domaćem bivolu.
Vodeni bivo je domaća životinja po mnogo čemu nalik govedima sa kojima su svrstani u isto pleme Bovina. To je najsnažniji biljojed i preživar na našim prostorima. Latinski naziv je Bubalus bubalis, a bivoli imaju i zanimljivu istoriju, kao i značajnu ekonomsku i ekološku ulogu u životu savremenog čoveka.
Danas se gaje u 77 država sveta na 5 kontinenata. Procenjuje se da ih ima preko 200 miliona. Najviše ih je u Indiji. U Evropi se uzgaja malo više od 500.000 bivola, od čega najviše u Italiji.
Njihovo mleko je jedan od najcenjenijih proizvoda, a u nekim podnebljima ih i dalje koriste kao radne životinje, iako je njihova snaga vremenom zamenjena poljoprivrednim mašinama.
Divlji rođak
Afrički bivo je najbliži divlji srodnik naših domaćih bivola. Ova životinja živi u krdima od po nekoliko stotina jedinki i obično se zadržava oko reka, močvara i u vlažnim područjima. Afričkog bivola opisuju kao agresivnu životinju nepredvidljivog karaktera. Kažu da se nikako ili vrlo teško pripitomljava. Svrstavaju ga u grupu od 10 po čoveka najsmrtonosnijih životinjskih vrsta u Africi. Po nekim podacima, afrički bivo svake godine ubije oko 200 ljudi.
Pripitomljavanje
Vodeni bivo je pripitomljen u periodu od pre 3.000 do 7.000 godina, značajno kasnije u odnosu na goveda za koja se smatra da su se potčinila čoveku pre 10.000 godina. Razlog za to je upravo i gore opisana osobina divljih srodnika bivola za koje se tvrdi da nisu skloni pripitomljavanju.
Prvi bivoli su pripitomljeni u Južnoj Indiji odakle su se vremenom proširili prema Japanu, Severnoj i Istočnoj Africi i Južnoj Evropi. Njihova brojnost u Evropi se pogotovo povećala nakon dolaska Avara na ove prostore, pre 1.500 godina.
Bivoli u starim zapisima i predanjima Srbije i Bugarske
Uzgoj bivola na Balkanu je u prošlosti bio široko zastupljen. Potreba za teglećom i snažnom životinjom je uticala na brojnost bivola. Uzgoj ovih životinja u Bugarskoj je počeo u vreme nastajanja Prvog bugarskog carstva. Jedan od najstarijih očuvanih zapisa na teritoriji današnje Bugarske u kome se spominju bivoli je Sulejmankojski natpis, iz vremena Kana Omertaga, od pre 1.200 godina. Na tom spomeniku je isklesan tekst koji opisuje uslove tridesetogodišnjeg mirovnog sporazuma između tadašnje Bugarske i Vizantije, dogovorenog 815. godine između Kana Omurtaga i vizantijskog imperatora Lava V Jermenina.
U tom uklesanom zapisu koji uređuje granicu između dveju država i položaj slovena koji su ostali na vizantijskoj teritoriji, opisana je i razmena ratnih zarobljenika.
Iako je veliki deo ovog zapisa oštećen, u jednom delu ipak, može da se pročita sledeće:
„…Četvrta glava o zarobljenim hrišćanima i o zarobljenim … o turmarsima, spatarima i komesima: daće ….za siromašne vojnike; glava za glavu. Dva bivola će dati za zarobljene izvan utvrđenja ako…..”
Danas se ovaj spomenik čuva u Arheološkom muzeju u Sofiji.
O bivolima ima zapisa i iz perioda kana Kruma. Pisac Stefan Canev citira nepoznatog letopisca koji kaže da je Krum koristio 10 hiljada bivola kako bi prevezao različite vidove oružja i opreme koje je koristio u pokušajima da zauzme Konstatinopolj, prestonicu Vizantije.
Bivoli su navedeni i kao razlog smrti srpskog patrijarha Pajsija Janjevca 1647. godine. On je preminuo drugog dana nakon ranjavanja od bivola u manastiru Budisavci (Kosovo i Metohija).
Manasitr Hilandar je tokom druge polovine XVIII veka imao na svom imanju 120 bivola, a ove životinje se spominju i u dokumentima manastira Visoki Dečani gde se spominju “bivoljari” – radnici zaduženi za uzgoj i brigu oko ovih životinja.
Tipovi i rase bivola
Postoje dva osnovna tipa bivola – rečni bivo i močvarni bivo. Ovaj drugi je u bliskim rodbinskim vezama sa divljim azijskim bivolima, a rečni bivo se uzgaja prvenstveno u Indiji, Egiptu i Evropi. Registrovano je više od 20 rasa bivola u svetu.
U najvećem delu Balkanskog poluostrva bivoli pripadaju tzv. mediteranskom bivolu. Takvi su bivoli u Srbiji, Makedoniji i Grčkoj. Oni su ranije korišćeni kao radne životinje, a danas se uzgajaju prvenstveno zbog mleka i mesa. Oni su se uzgajali oko reka, močvara i jezera. Imaju crni dlačni pokrivač, a ponekada mogu imati bela polja na čelu, repu ili nogama. Njihov skelet je izuzetno snažan. Rogovi su im zakrivljeni u vidu venca iznad glave i to im pomaže u odbrani. Bivolice mogu tokom jedne godine dati od 700 do 1.200 litara mleka, a težina odraslih grla je od 450 do 600 kg. Slične su i bivolice u Italiji, ali one su zbog dugog i višegeneracijskog procesa odabira (selekcije) mlečnije i mogu dati i 2.500 litara mleka tokom perioda muže.
U Bugarskoj se uzgaja drugačija rasa koju nazivaju bugarska mura. Ova rasa je nastala nakon ukrštanja između lokalnog mediteranskog bivola i indijske rase mura, koja daje više mleka.Tokom 1962. godine je Bugarska uvezla iz Indije bikove ove rase kako bi se popravila i povećala proizvodnja bivoljeg mleka.
Za mladunče bivola se u okolini Preševa i Bujanovca upotrebljava reč “čukče”, a na bugarskom se takvo mladunče zove “malače”.
Divlja bivolja narav
I dok su domaća goveda, pogotovo onih rasa koje su danas široko rasprostranjene, izgubile deo svojih divljih navika, bivoli su ih u velikoj meri očuvali.
Kažu da mogu da budu hirovite, ćudljive, dobre, ali i loše naravi. Nemaju poverenja prema nepoznatim ljudima, ali zato grade drugačiji odnos sa odgajivačem i članovima njegove porodice, odnosno sa svima koji se brinu o njima. Često se događa da dozvoljavaju da ih muze jedino osoba koja ih hrani i o njima direktno stara Neprijateljski su raspoložene prema onima koji ih meltretiraju, čak i prema osobama koje prvi put vide.
O mleku bivolica i čuvenoj mocareli
Skoro jedna desetina celokupnog mleka u svetu je proizvedena od strane bivolica, možda i više od toga.
Njihovo mleko je izuzetno kvalitetan proizvod i to je i jedan od ključnih razloga “renesanse” ove vrste u Evropi. To mleko je veće gustine, ima više suve materije i duplo veći procent mlečne masti u odnosu na kravlje mleko. Ima više masnoća čak i od ovčijeg mleka. Ono sarži značajnu količinu proteina, kalcijuma, A vitamina i zdravije je od kravljeg mleka. Može duže vremena da se održi, a da se ne pokvari i to prvenstveno zbog viokog sadržaja enzima laktoperoksidaze.Prema podacima Svetske organizacije za hranu i poljoprivredu (FAO), globalna proizvodnja bivoljeg mleka se u periodu od 2011. do 2018. godine uvećala za trećinu.
Italija je zemlja u kojoj su bivolice zauzele važnu ulogu u stočarstvu i proizvodnji mleka. Ona je na petom mestu u svetu po proizvodnji bivoljeg mleka i prva u Evropi. U Italiji se proizvodi 97% od ukupno proizvedenog bivoljeg mleka na ovom kontinentu i prvenstveno se koristi za izradu mocarele, nadaleko čuvenog sira koji ima zaštićeno geografsko poreklo. Vrednost prodaje bivolje mocarele iznosi preko 750 miliona eura.
U određenim područjima Balkana, bivolje mleko je osnova za proizvodnju cenjenog maslaca, ali i kiselog mleka i belog salamurenog sira.
Njihova mlečnost zavisi od rase. U Srbiji gde se uzgaja mediteranski tip dnevno može da se pomuze od 2 do 7 litara, a bugarska mura daje i veću količinu.
Ekološka uloga
Bivo je životinja koja može imati izuzetno važnu ulogu u održavanju i očuvanju biološke raznovrsnosti vlažnih zona poput močvara, blata površina oko jezera i reka. Zato ih u nekim delovima sveta i namenski koriste za ovu vrstu posla. Nama najbliži primeri su jezerska područja u Grčkoj, kao i ostvro Ermakov na Dunavu u Ukrajini.
Njihova težina i snaga im pomaže da prolaze kroz predele obrasle žbunjem i trskom stvarajući time prolaze i staze, udubljenja sa baricama koja su dom mnogih insekata, vodozemaca i riba.
Bivoli takođe potpomažu širenju semena biljaka. Po nekim istraživanjima bivo može putem svog dlačnog pokrivača i izmeta da rasprši seme više od 200 vrsta biljaka.
Zašto toliko voli vodu
Naziv koji mu je nadenut (vodeni bivo) nije bez osnova. Bivoli se najlepše osećaju onda kada su blizu vode, blizu reke ili jezera, močvare, gde se rashlađuju i kupaju i najčešće leže u blatu. Upravo je to jedna od njihovih najistaknutijih osobina, ali i potreba prema kojoj ispoljavaju veliku strast. Razlog za to je činjenica da bivo ima puno lojnih, a malo znojnih žlezdi na koži. Boravak u vodi i blato koje se zalepi na koži bivola nakon toga, pomaže rastvaranju masnih naslaga sa kože i lakšu regulaciju telesne temperature tokom vrućih perioda.
Treba napomenuti da to kupanje u blatu, ma kako nama to prljavo delovalo, zapravo predstavlja vid održavanja higijene kože koje je čini zdravom. To se potkrepljuje i uticajem blata na čišćenje kože od spoljnih parazita.
O njihovoj otpornosti i izdržljivosti
U poređenju sa govedima, bivoli bolje podnose određene bolesti. Tvrdi se da su otporniji na oboljenje poznato kao “Bolest ludih krava” ili Krojcfeld Jakobsonov sindrom.
Bivoli su manje prohtevni u pogledu hrane u odnosu na goveda. Od svih domaćih životinja jedino bivo hoće i može da jede kisele trave i za biljojede manje privlačne biljke koje rastu u vlažnim područjima. Sposobnost bivola da uspešno usvaja gruba i manje kvalitetna hraniva je njegova velika prednost.
Bivo u poslovicama
Najpoznatija je: “Biva, biva, ali ceo bivo za meze ne biva”
Bivoli u prošlosti Caribroda i Pirotskog kraja
O nekadašnjem uzgoju ovih životinja u Caribrodu svedoči i jedan crtež iz poznatog ciklusa grafika umetnika Metodi Petrova, posvećenog starom gradu i njegovim već izmenjenim mestima. Crtež “Poslednji dućani” u jednom delu prikazuje bivole kako se kupaju ispod mosta na Nišavi.
Prema jednom popisu iz 1905. godine u Pirotskoj oblasti je bilo 83 bivola, ali se ipak pretpostavlja da ih je bilo više.
Gde danas možemo da ih vidimo
Danas se u okolini Caribroda i sela Bačevo i Skrvenica uzgaja oko 25 bivola. Ove životinje su 2010. godine vraćene na ovo područje nakon višedecenijskog odsustva. Ovde se uzgajaju prvenstveno za priplod i meso, nažalost još uvek bez muže.
U Srbiji ih je najviše na Pešteru i okolini Preševa i Bujanovca, a jedno veliko stado od preko 100 bivola se uzgaja i na obali Tise, u okolini Zrenjanina.
Može se reći da je ova životinja tokom poslednjih godina ponovo postala zanimljiva za uzgoj na području Srbije i Bugarske. Nadamo se da će postati brojnije i da ćemo ih češće gledati u okolini naših jezera i reka.
Internet Portal FAR
Projekat “RIZNICE SRBIJE – očima i rečima deteta – obrazovni serijal za decu namenjen upoznavanju prirodnog i kulturnog nasleđa Srbije” je sufinansiran iz Budžeta Republike Srbije – Ministarstva kulture i informisanja. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.
